Właściwości prozdrowotne oleju konopnego

DOI 10.15199/65.2021.12.5

Jagoda Kępińska-Pacelik, Wioletta Biel

STRESZCZENIE:

Olej konopny jest otrzymywany z nasion i kwiatów konopi siewnych (Cannabis sativa L.). Najbardziej rozpowszechniony rodzaj oleju to ten zawierający CBD, który pozbawiony jest właściwości psychogennych. Konopie siewne mają dość szerokie zastosowanie, od kosmetologii, aż po przemysł spożywczy. Zarówno olej z nasion jak i kwiatów, charakteryzuje się prozdrowotnymi właściwościami dla organizmu człowieka. Olej konopny właściwości zdrowotne zawdzięcza przede wszystkim obecnością w swoim składzie kwasów tłuszczowych. Włączony do diety m.in. pozytywnie wpływa na profil lipidowy krwi, dzięki czemu spowalnia rozwój miażdżycy i zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia. Uznawany jest także za leczniczy produkt o działaniu uspakajającym, ułatwiającym zasypianie oraz neuroprotekcyjnym.

SUMMARY:

Hemp oil is obtained from the seeds and flowers of hemp (Cannabis sativa L.). The most common type of oil is CBD, which is devoid of psychogenic properties. Hemp has quite a wide range of applications, from cosmetology to the food industry. Both seed and flower oil have health-promoting properties for the human body. Hemp oil owes its health properties primarily to the presence of fatty acids in its composition. Included in the diet, incl. has a positive effect on the blood lipid profile, thanks to which it slows down the development of atherosclerosis and reduces the risk of cardiovascular diseases. It is also considered a medicinal product with a sedative, sleep-promoting and neuroprotective effect.

TITLE:

Health-Promoting Properties of Hemp Oil

SŁOWA KLUCZOWE:

CBD, konopie siewne, wpływ na zdrowie

KEY WORDS:

CBD, hemp, impact on health

Obecnie pojawia się coraz więcej informacji o konopiach i ich składzie chemicznym, a także właściwościach prozdrowotnych. Cannabis sativa L. to nazwa gatunkowa rośliny uprawianej od bardzo dawna ze względu na jej trzy główne cechy: obecność włókna nadającego się do wykorzystania w przemyśle włókienniczym lub do celów nietekstylnych (w przemyśle motoryzacyjnym, budowlanym, kompozytowym itp.), które wykorzystywane są również w przemyśle papierniczym; obecność oleju oraz obecność substancji halucynogennych [3].

Cannabis sativa L. jest rośliną dwupienną, której zarówno osobniki męskie, jak i żeńskie wytwarzają żywiczną substancję zawierającą kannabinoidy. W obrębie gatunku występują różne taksony w randze podgatunków lub odmian, uprawiane lub rosnące dziko w różnych strefach klimatycznych. Najbardziej znane to konopie indyjskie (Cannabis sativa subsp. indica) i konopie włókniste/siewne (Cannabis sativa subsp. sativa) [33].

Konopie siewne (rysunek 1) i konopie indyjskie (rysunek 2) to rośliny okrytozalążkowe o cyklu rocznym. Termin „konopie” stosowany jest potocznie zarówno do konopi siewnych, jak i indyjskich. Zwykle jednak konopie odnoszą się do rośliny w kontekście przemysłowym; produkcji włókna tekstylnego lub wykorzystania surowca w przemyśle spożywczym; termin konopie indyjskie jest zamiast tego preferowany, gdy ma podkreślić jego konotację terapeutyczną lub psychoaktywną. Z botanicznego punktu widzenia roślina jest jednak ta sama: Cannabis sativa L. (sativa = „przydatna”), ze wszystkimi jej podgatunkami i odmianami [11, 33].

Rys. 1. Konopia włóknista/siewna/’Sativa’ (Cannabis sativa subsp. sativa) [2] Fig. 1. Hemp/’Sativa’ (Cannabis sativa subsp. sativa) [2]	Rys. 2. Konopia indyjska/’Indica’ (Cannabis sativa L. subsp. indica) [2] Fig. 2. Cannabis/’Indica’ (Cannabis sativa L. subsp. indica) [2]

RYS HISTORYCZNY

Zainteresowanie konopiami nie jest zjawiskiem nowym. Ludzie uprawiają zarówno konopie indyjskie, jak i konopie siewne od ponad 5000 lat do różnych zastosowań, w tym do produkcji papieru, włókien, odzieży oraz w celu wykorzystania w farmacji/medycynie. Konopie od dawna są cenione za zastosowanie w przemyśle i praktykach medycyny ludowej. Terapeutyczne zastosowania związków wytwarzanych przez tę roślinę zyskały w ostatnich latach większą uwagę w medycynie konwencjonalnej [15]. Rynek konopi (zarówno siewnej, jak i indyjskiej) doświadczył dramatycznego wzrostu, a prognozy szacują, że branża będzie kontynuować tę imponującą ekspansję, od około 12,581 miliardów dolarów w 2018 r. do przewidywanego rynku 36,903 miliardów dolarów do 2024 r. [45].

Obecny stan prawny pozwala na łatwe uzyskiwanie przez konsumentów produktów, które zostały pozyskane z konopi siewnej, poprzez zakupy, zarówno w sklepach detalicznych, jak i na stronach internetowych.

Konopie zawierają setki różnych związków aktywnych, z czego ponad 100 to kannabinoidy, które w zależności od związku mają działanie psychoaktywne lub niepsychoaktywne. Stanowią bogate źródło kannabidolu (CBD) i tetrahydrokannabinolu (THC). W konopiach siewnych dominuje CBD, który pozbawiony jest właściwości psychogennych [13, 47]. CBD jest stosowane w medycynie do łagodzenia lęku, poprawy apetytu, łagodzenia nudności, kontrolowania napadów w niektórych chorobach i wspomagania leczenia zaburzeń snu [1, 9, 42]. Różnorodne produkty zawierające CBD są dostępne w całej Europie do stosowania zarówno przez ludzi jak i dla zwierząt [10].

REGULACJE PRAWNE

Cannabis sativa znajduje się w Katalogu Nowej Żywności (ang. Novel Food Catalogue) [48] prowadzonym przez Komisję Europejską z następującym statusem: „w Unii Europejskiej uprawa odmian Cannabis sativa L. jest możliwa pod warunkiem, że są one zarejestrowane w unijnym «Wspólnym katalogu odmian gatunków roślin rolniczych», a zawartość THC nie przekracza 0,2%. Inne szczególne przepisy krajowe mogą ograniczać wprowadzenie do obrotu tego produktu jako żywności lub składnika żywności w niektórych państwach członkowskich. W związku z tym zaleca się sprawdzenie u właściwych organów krajowych”. Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że Cannabis sativa L. może być stosowana do produkcji żywności pod warunkiem, że zawartość THC nie przekracza 0,2% [43]. Podkreślenia wymaga, że maksymalny limit 0,2% THC dotyczy ilości tej substancji w surowcu roślinnym przeznaczonym do produkcji finalnego środka spożywczego, a nie limitu THC w gotowym produkcie. Stosowanie Cannabis sativa L. w żywności jest zatem dozwolone. Tym samym legalnie wprowadzane do obrotu mogą być środki spożywcze na bazie nasion konopi siewnych czy też oleju konopnego [23, 43].

Stosowanie konopi w żywieniu zwierząt również jest legalne. Na wniosek Komisji Europejskiej Panel m.in. Dodatków i Produktów lub Substancji Stosowanych w Paszach dla Zwierząt (FEEDAP EFSA, EFSA’s Panel on Additives and Products or Substances used in Animal Feed) wydał opinię naukową na temat bezpieczeństwa rodzaju Cannabis do stosowania jako pasza dla zwierząt [12]. Z konopi mogą pochodzić różne rodzaje materiałów paszowych: mączka z nasion konopi, olej z nasion konopi i cała roślina konopi (w tym łuski konopne, świeże lub suszone). Kolejnymi produktami są: mąka konopna (mielone suszone liście konopi) oraz izolat białka konopnego z nasion. Nasiona konopi i makuchy konopne mogą być stosowane jako materiały paszowe dla wszystkich gatunków zwierząt i zgodnie z maksymalnymi wskaźnikami włączenia EFSA do pasz pełnoporcjowych według gatunków. Co ciekawe, badania nad skutecznością żywienia pokazują również, że konopie i ich pochodne można włączyć do diety zwierząt gospodarskich jako dobre źródło surowego białka i kwasów tłuszczowych [19].

WARTOŚĆ ODŻYWCZA

Właściwości prozdrowotne oleju konopnego wynikają z jego unikatowego składu. Głównymi składnikami nasion konopi są łatwo przyswajalne białko (20-25%), lipidy bogate w wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA, ang. poly-unsaturated fatty acids) (25-35%) oraz węglowodany (20-30%) bogate w błonnik nierozpuszczalny (tabela 1) [4, 14, 16]. Białko z nasion konopi doskonale nadaje się do spożycia przez ludzi i zwierzęta, składa się głównie z wysokiej jakości, łatwo przyswajalnych składowych edestyny ​​i albuminy, która jest bogata w niezbędne aminokwasy [44]. Konopie stanowią bogate źródło lipidów, w tym kwasu linolowego (LA; n-6) i kwasu alfa-linolenowego (ALA; n-3) (tabela 2). Ich ilości są korzystne i uważane za zbilansowane w żywieniu człowieka w proporcji 2:1 [35, 44]. Zmienność stężeń LA może wynikać ze zróżnicowania odmian konopi, technik uprawy oraz warunków przetwarzania i przechowywania. Te kwasy tłuszczowe muszą być pozyskiwane z diety, ponieważ są potrzebne do prawidłowego odżywiania, ale nie mogą być syntetyzowane endogennie. Zalecenia żywieniowe wskazują, że do 30% dziennego spożycia kalorii powinno pochodzić z tłuszczów, a około jedną trzecią tych tłuszczów powinna stanowić NNKT w stosunku 3:1. Szacuje się, że to założenie można osiągnąć za pomocą trzech łyżek oleju z nasion konopi [34].

Tabela 1. Zawartość podstawowych makroskładników oraz frakcji błonnika pokarmowego [g/100 g suchej masy] nasion konopi

Table 1. Content of basic macronutrients and dietary fiber fractions [g/100 g dry weight] of hemp seeds

Olej z nasion konopi zawiera izomery tokoferolu; beta-tokoferol, gamma-tokoferol, alfa-tokoferol, i delta-tokoferol, z pochodną gamma-tokoferolu obecną w największej ilości [21]. Tokoferole są naturalnymi przeciwutleniaczami, które mogą zmniejszać ryzyko zaburzeń związanych z degeneracją oksydacyjną [21]. Ponadto obecne w nim są polifenole, które odpowiadają za walory smakowe oleju z nasion konopi oraz za jego aktywność przeciwutleniającą [3]. Wśród związków fenolowych najliczniej występują flawonoidy [41]. Zawartość poszczególnych składników w oleju z nasion konopi różni się ze względu na duży zakres istniejących odmian konopi, które są uprawiane i przetwarzane w różnych warunkach [34].

O jakości oleju konopnego decyduje zawartość mono- i seskwiterpenów. Zawarte w oleju konopnym terpeny wykazują działanie bakteriostatyczne, porównywalne w szczególności do olejku tymiankowego. Działanie to ujawnia się głównie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich (Staphylococcus i Streptococcus). Innym ważnym aspektem jest też zawartość dwóch terpenów: limonenu i α-pinenu, które działają odstraszająco na owady [17].

Tabela 2. Skład oleju konopnego [% sumy kwasów tłuszczowych]

Table 2. Composition of hemp seed oil [% total FAMEs]

Zawarte w oleju, obok kannabinoidów, terpeny decydują o jego właściwościach przeciwzapalnych i przeciwutleniających. Olej ma charakterystyczny zapach i orzechowy smak. Naturalne ciemnozielone zabarwienie oleju konopnego tłoczonego na zimno związane jest z wysoką zawartością chlorofili (9 mg/100 g), co może mieć negatywny wpływ na stabilność oksydacyjną oleju, gdyż chlorofile są bardzo podatne na fotooksydację [46]. Do fitosteroli występujących w oleju można zaliczyć sterole, które są odpowiedzialne za stymulację procesów biologiczno-fizjologicznych zachodzących w naszym organizmie i skórze. Dodatkowo wykazują działanie przeciwalergiczne i przeciwutleniające, wzmacniają barierę lipidową naskórka, zapobiegają nadmiernej utracie wody, aktywują biosyntezę kolagenu i elastyny w skórze oraz obniżają stężenie cholesterolu we krwi i zapobiegają powstawaniu zakrzepów. Oprócz steroli w oleju występują polifenole, które są silnymi antyoksydantami, a więc hamują działanie rodników oraz przeciwdziałają starzeniu się skóry [6]. Wykazują także działanie przeciwzakrzepowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe oraz konserwujące, wpływają zatem na trwałość oleju konopnego [22].

WŁAŚCIWOŚCI ZDROWOTNE

Zgłaszane są liczne korzyści zdrowotne i potencjalne terapie z zastosowaniem nasion konopi i pozyskanego z nich oleju [3, 7]. Nasiona konopi są źródłem kwasów tłuszczowych n-6 i n-3 w odpowiednich proporcjach (3:1) [38], co pozytywnie wpływa na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, ale także prowadzi do złagodzenia objawów osteoporozy i zmniejszenia egzemy. Obecny w nasionach CBD wykazuje działanie farmakologiczne, co czyni z niego potencjalny środek mogący być stosowany w chorobach ośrodkowego układu nerwowego, takich jak: epilepsja, choroby neurodegeneracyjne i stwardnienie rozsiane [24, 31].

CBD został niedawno przedmiotem intensywnych badań w wielu obszarach terapeutycznych, w tym leczenia nowotworów.

W przypadku leczenia nowotworów złośliwych, w możliwościach stosowania CDB pokładane są duże nadzieje. Rak piersi jest główną przyczyną nowych przypadków raka wśród kobiet. Wpływ CBD na raka piersi był badany już wcześniej; badania w tej dziedzinie uległy ostatnio rozszerzeniu. Wartości stosowanego CBD dla większości linii komórkowych są stale niskie, co oznacza, że linie komórkowe raka piersi są na ogół wrażliwe na działanie antyproliferacyjne CBD [40]. CBD wywiera działanie antyproliferacyjne na komórki raka piersi poprzez różne mechanizmy, w tym apoptozę, autofagię i zatrzymanie cyklu komórkowego. Wykazano również, że CBD hamuje migrację, inwazję i przerzuty w agresywnym raku piersi in vivo i in vitro [29].

Olej konopny wykazuje także korzystne działanie dla układu krążenia. Wykazano, że stosowanie 30 ml oleju z nasion konopi na dzień przez cztery tygodnie prowadzi do pozytywnych zmian w profilu lipidowym [36].

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organisation) epilepsja dotyka około 50 milionów ludzi na całym świecie. Istnieje wiele form tej choroby. Obecnie Agencja m.in. Żywności i Leków (FDA, Food and Drug Administration) zatwierdziła Epidiolex, oczyszczone CBD, do stosowania u pacjentów z napadami padaczkowymi związanymi z zespołem Lennoxa-Gastauta lub zespołem Draveta [37]. Badania kliniczne z zastosowaniem oczyszczonego CBD wykazały skuteczność kannabidiolu w zmniejszaniu częstości napadów u osób z epilepsją.

Zastosowanie CBD było również badane pod kątem innych problemów związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, takich jak schizofrenia i choroba afektywna dwubiegunowa. Od 1982 roku właściwości przeciwpsychotyczne CBD badano na myszach, szczurach i ludziach.

Również w przypadku łagodzenia depresji i lęku znalazł zastosowanie CBD. Działanie CBD w tym przypadku polega na regulacji wydzielania serotoniny w organizmie. Niewiele badań zostało przeprowadzonych, aby stwierdzić, czy CBD jest najlepszym lekiem do stosowania jako antydepresant. W 2019 roku zakończono badanie na szczurach. Badanie przyniosło pozytywne wyniki na szczurach, pokazując, że CBD może pomóc w depresji stymulowanej u zwierząt. Naukowcy uważają, że CBD ma ogromną szansę, aby wspomóc działanie leków przeciwdepresyjnych [28, 39].

Badania wykazały, że CBD może być stosowany jako lek przeciwzapalny m.in. w celu zmniejszenia obrzęku [30].

Przeprowadzono badania, aby ustalić, czy CBD ma wpływ na redukcję zmarszczek i syntezę melaniny. Wykazano, że stosowanie CBD w postaci balsamu poprawia stan skóry ludzi i nie powoduje objawów alergii u pacjentów, ale nie jest to potwierdzone dla wszystkich [25].

WYKORZYSTANIE W PRZEMYŚLE SPOŻYWCZYM

Konopie były cennym źródłem pożywienia dla ludzkości od tysiącleci, o czym świadczą nasiona konopi znalezione w grobowcach z trzeciego tysiąclecia p.n.e. w Chinach, gdzie prażone nasiona konopi nadal można kupić na ulicy jako przekąski. Kiełki i kwiaty można spożywać jako surową żywność, przygotowując soki i sałatki [8].

Przykładem mąki niekonwencjonalnej jest mąka konopna. Jej skład zależy między innymi od odmiany, miejsca uprawy i stopnia odtłuszczenia. Zawiera 30-33% białka, 7-13% tłuszczu i 40% skrobi [27].

Mąka konopna może być stosowana do wzbogacenia innych rodzajów mąk. W badaniach [32] dodatek 10% mąki uzyskanej z nasion konopi dodanej do mąki pszennej nie wpływało na stabilność i wytrzymałość ciasta, ale poprawiało wartość odżywczą produktu końcowego poprzez zwiększenie poziomu białka i składników mineralnych. W innym badaniu dodanie mąki konopnej do skrobi do wypieku chleba bezglutenowego wiązało się z poprawą smakowitości i koloru, a także wartości odżywczej, poprzez zwiększenie poziomu błonnika i białka [20].

Pojić i in. [32] wykazali, że mąka konopna pozyskana z makuchów wpływa na wodochłonność i czas rozwoju ciasta, a w konsekwencji na objętość pieczywa pszenno-konopnego oraz barwę, strukturę i teksturę miękiszu. Chleb wzbogacony mąką konopną cechuje się wyższą wartością odżywczą dostarczając więcej białka oraz makro- i mikroelementy, zwłaszcza żelaza w porównaniu z chlebem pszennym bez tego dodatku.

Mąkę konopną można też wykorzystać do wyrobu ciastek. Opracowano metodę wytwarzania ciastek o ulepszonych właściwościach organoleptycznych i fizykochemicznych. Stwierdzono poprawę właściwości wysmażenia po zastąpieniu 10 i 20% mąki konopnej mąką kukurydzianą. W ogólnym wyniku ciasteczka bezglutenowe wykonane z mąki konopnej i mąki kukurydzianej w stosunku 80:20 wykazały wysoką ocenę jakościową (smak, zapach, kolor i stan powierzchni ciastek), a ich łączna ocena była druga po tradycyjnych ciasteczkach wykonanych według podstawowej receptury. Stwierdzono, że dodanie mąki kukurydzianej do receptury ciastek zmienia ich cechy sensoryczne (smak, żujność, wysmażenie, aromat, kształt, kolor powierzchni, stan powierzchni ciastek), a także poprawia teksturę i właściwości fizykochemiczne [26].

Konopie stają się dodatkami do takich produktów jak herbaty lub kawy, pizza, lizaki, płatki śniadaniowe, czekoladowe ciasteczka, suszone mięso wołowe, a ostatnio także piwo, wino, mleko konopne, napoje gazowane na bazie jęczmienia, prozdrowotne miody i wzbogacone produkty dla sportowców [18].

Obecnie coraz popularniejsze stają się napoje zawierające CBD. Są to zarówno napoje bezalkoholowe, jak i zawierające alkohol. Kategoria napojów zawierających CBD coraz bardziej rozwija się. Napoje te zawierają przeważnie 10 mg oleju konopnego na 500 ml objętości danego napoju [5].

Olej z nasion konopi jest najczęściej stosowaną jadalną pochodną konopi, z potencjalnymi zastosowaniami również w przemyśle kosmetycznym jako krem do opalania ze względu na jego zdolność pochłaniania promieni UV i wysoką zawartość witaminy E (100 mg/100 ml) [8].

PODSUMOWANIE:

Najpowszechniejszym produktem z konopi jest olej z zawartością CBD. Olej z nasion, charakteryzuje się prozdrowotnymi właściwościami dla organizmu człowieka. Za właściwości zdrowotne odpowiadają przede wszystkim kwasy tłuszczowe obecne w oleju konopnym. Włączony do diety m.in. pozytywnie wpływa na profil lipidowy krwi, dzięki czemu spowalnia rozwój miażdżycy i zmniejsza ryzyko chorób układu krążenia. Wykazuje także pozytywny wpływ na funkcjonowanie układu nerwowego, poprzez łagodzenie przebiegu chorób, takich jak schizofrenia i choroba afektywna dwubiegunowa, depresja, epilepsja. Zastosowanie samego oleju, jak i suszu, z którego jest otrzymywany jest wszechstronne – od kosmetologii, aż po przemysł spożywczy. Obecnie popularność zyskuje mąka konopna. Poza nią, na uwagę zasługują wyroby cukiernicze i napoje z udziałem konopi.

Mgr inż. J. Kępińska-Pacelik (ORCID 0000-0001-5925-0694), dr hab. inż. W. Biel, prof. uczelni (ORCID 0000-0002-3385-6281) – Katedra Nauk o Zwierzętach Monogastrycznych, Pracownia Żywienia Zwierząt i Żywności, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie;

e-mail: jagoda.kepinska-pacelik@zut.edu.pl, wioletta.biel@zut.edu.pl

LITERATURA:

1. Abuhasira R., L. Shbiro, Y. Landschaft. 2018. „Medical use of cannabis and cannabinoids containing products – regulations in Europe and North America”. European Journal of Internal Medicine 49 (5) : 2-6, DOI: 10.1016/j.ejim.2018.01.001.
2. Andre C.M., J.F. Hausman, G. Guerriero. 2016. „Cannabis sativa: the plant of the thousand and one molecules”. Frontiers in Plant Science 7 (4) : 19, DOI: 10.3389/fpls.2016.00019.
3. Audu B.S., P.C. Ofojekwu, A. Ujah, M.N.O. Ajima. 2014. „Phytochemical, proximate  composition, amino acid profile and characterization of Marijuana (Cannabis sativaL.)”. The Journal of Phytopharmacology 3 (1) : 35-43.
4. Bogacz A. 2019. „Konopie – najbardziej uniwersalna roślina na świecie. Cz. 1”. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 5-6 : 33-36.
5. Bołonkowska O., A. Pietrosiuk, K. Sykłowska-Baranek. 2011. „Roślinne związki barwne, ich właściwości biologiczne oraz możliwości wytwarzania w kulturach in vitro”. Biuletyn Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 1 : 1-27.
6. Burstein S. 2015. „Cannabidiol (CBD) and its analogs: A review of their effects on inflammation”. Bioorganic & Medicinal Chemistry 23 : 1377-1385. DOI: 10.1016/j.bmc.2015.01.059.
7. Cerino P., C. Buonerba, G. Cannazza, J. D’Auria, E. Ottoni, A. Fulgione, A. Di Stasio, B. Pierri, A. Gallo. 2021. „A review of hemp as food and nutritional supplement”. Cannabis and Cannabinoid Research 6 (1) : 19-27. DOI: 10.1089/can.2020.0001.
8. Crippa J.A., A.W. Zuardi, R. Martín-Santos, S. Bhattacharyya, Z. Atakan, P. McGuire, P. Fusar-Poli. 2009. „Cannabis and anxiety: a critical review of the evidence”. Human Psychopharmacology 24 (7) : 515-523, DOI: 10.1002/hup.1048.
9. De Briyne N., D. Holmes, I. Sandler, E. Stiles, D. Szymanski, S. Moody, S. Neumann, A. Anadón. 2021. „Cannabis, cannabidiol oils and tetrahydrocannabinol – what do veterinarians need to know?”. Animals 11 (3) : 892, DOI: 10.3390/ani11030892.
10. Della Rocca G., A. Di Salvo. 2020. „Hemp in veterinary medicine: from feed to drug”. Frontiers in Veterinary Science 7 (1) : 387, DOI: 10.3389/fvets.2020.00387.
11. EFSA. 2011. „European Food Safety Agency. EFSA—FEEDAP panel scientific opinion on the safety of hemp (Cannabis genus) for use as animal feed”. EFSA 2011, 9.
12. Elsohly M.A., D. Slade. 2005. „Chemical constituents of marijuana: the complex mixture of natural cannabinoids”. Life Sciences 78 (5) : 539-548, DOI: 10.1016/j.lfs.2005.09.011.
13. Farinon B., R. Molinari, L. Costantini, N. Merendino. 2020. „The seed of industrial hemp (Cannabis sativa L.): nutritional quality and potential functionality for human health and nutrition”. Nutrients 12 : 1935, DOI:10.3390/nu12071935.
14. Hazzah T., C. Andre, G. Richter, S. McGrath. 2020. „Cannabis in veterinary medicine: a critical review”. Journal of the American Holistic Veterinary Medical Association 61 (1) : 17-41.
15. House J.D., J. Neufeld, G. Leson, G. 2010. „Evaluating the quality of protein from hemp seed (Cannabis sativa L.) products through the use of the protein digestibility-corrected amino acid score method”. Journal of Agricultural and Food Chemistry 58 : 11801-11807.
16. Kaniewski R., I. Pniewska, A. Kubacki, M. Strzelczyk, M. Chudy, G. Oleszak. 2017. „Konopie siewne (Cannabis sativa L.) – wartościowa roślina użytkowa i lecznicza”. Postępy Fitoterapii 18 (2) : 139-144.
17. King J.W. 2019. „The relationship between cannabis/hemp use in foods and processing methodology”. Current Opinion in Food Science 28 : 32-40. DOI: 10.1016/j.cofs.2019.04.007.
18. Klir Ž., J. Novoselec, Z. Antunović. 2019. „An overview on the use of hemp (Cannabis sativa L.) in animal nutrition”. Poljoprivreda 25 (2) : 52-61, DOI: 10.18047/poljo.25.2.8.
19. Korus J., M. Witczak, R. Ziobro R., L. Juszczak. 2017. „Hemp (Cannabis sativa subsp. sativa) flour and protein preparation as natural nutrients and structure forming agents in starch based gluten-free bread”. Lebensmittel-Wissenschaft & Technologie 84 : 143-150. DOI:10.1016/j.lwt.2017.05.046.
20. Kriese U., E. Schumann, W.E. Weber, M. Beyer, L. Brühl, L. Matthäus. 2004. „Oil content, tocopherol composition and fatty acid patterns of the seeds of 51 Cannabis sativa L. genotypes”. Euphytica 137 : 339-351. DOI:10.1023/B:EUPH.0000040473.23941.76.
21. Kurek-Górecka A., R. Balwierz, P. Mizera, M. Nowak, E. Żurawska-Płaksej. 2018. „Znaczenie terapeutyczne i kosmetyczne oleju konopnego”. Farmakognozja 74 (12) : 704-708.
22. Łanoch M. 2019. „Aspekty prawne żywności z Cannabis sativa ze szczególnym uwzględnieniem stosowania CBD w suplementach diety”. Przemysł Spożywczy 73 (1) : 9-12. DOI: 10.15199/65.2019.1.2.
23. Leishman E., M. Manchanda, R. Thelen, S. Miller, K. Mackie, H.B. Bradshaw. 2018. „Cannabidiol’s upregulation of N-acyl ethanolamines in the central nervous system requires N-acyl phosphatidyl ethanolamine-specific phospholipase D”. Cannabis and Cannabinoid Research 3 (1) : 228-241, DOI:10.1089/can.2018.0031.
24. Lodzki M., B. Godin, L. Rakou, R. Mechoulam, R. Gallily, E. Touitou. 2003. „Cannabidiol-transdermal delivery and anti-inflammatory effect in a murine model”. Journal of Controlled Release 93 (3) : 377-387. DOI: 10.1016/j.jconrel.2003.09.001.
25. Lukin A., K. Bitiutskikh. 2017. „Investigation on the use of hemp flour in cookie production”. Bulgarian Journal of Agricultural Science 23 (4) : 664-667.
26. Marciniak-Lukasiak K., A. Zbikowska, I. Szymanska, K. Zbikowska. 2019. „Właściwości surowców do produkcji mąk niekonwencjonalnych”. Przemysł Spożywczy 73 (10) : 24-29. DOI: 10.15199/65.2019.10.4.
27. Masataka N. 2019. „Anxiolytic effects of repeated cannabidiol treatment in teenagers with social anxiety disorders”. Frontiers in Psychology 10 : 2466. DOI: 10.3389/fpsyg.2019.02466.
28. McAllister S.D., R. Murase, R.T. Christian, D. Lau, A.J. Zielinski, J. Allison, C. Almanza, A. Pakdel, J. Lee, C. Limbad. 2011. „Pathways mediating the effects of cannabidiol on the reduction of breast cancer cell proliferation, invasion, and metastasis”. Breast Cancer Research and Treatment 129 : 37-47. DOI: 10.1007/s10549-010-1177-4.
29. Moreira F.A., D.C. Aguiar, F.S. Guimarães. 2006. „Anxiolytic-like effect of cannabidiol in the rat vogel conflict test”. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry 30 (8) : 1466-1471. DOI:10.1016/j.pnpbp.2006.06.004.
30. Pamplona F.A., L.R. da Silva, A.C. Coan. 2018. „Potential clinical benefits of CBD-rich cannabis extracts over purified CBD in treatment-resistant epilepsy: observational data meta-analysis”. Frontiers in Neurology 9 : 759, DOI:10.3389/fneur.2018.00759.
31. Pojić M., T. Dapcevic HadnaCev, M. HadnaCev. 2015. „Bread supplementation with hemp seed cake: a by-product of hemp oil processing”. Journal of Food Quality 38 : 431-440. DOI: 10.1111/jfq.12159.
32. Pollio A. 2016. „The name of Cannabis: a short guide for nonbotanists”. Cannabis and Cannabinoid Research 1 (1) : 234-238, DOI: 10.1089/can.2016.0027.
33. Rupasinghe H.P.V., A. Davis, S.K. Kumar, B. Murray, V.D. Zheljazkov. 2020. „Industrial hemp (Cannabis sativa subsp. sativa) as an emerging source for value-added functional food ingredients and nutraceuticals”. Molecules 25 (18) : 4078, DOI:10.3390/molecules25184078.
34. Schultz C.J., W.L. Lim, S.F. Khor, K.A. Neumann, J.M. Schulz, O. Ansari, M.A. Skewes, R.A. Burton. 2020. „Consumer and health-related traits of seed from selected commercial and breeding lines of industrial hemp, Cannabis sativa L”. The Journal of Agriculture and Food Research 2 : 100025. DOI: 10.1016/j.jafr.2020.100025.
35. Schwab U.S., J.C. Callaway, A.T. Erkkilä, J. Gynther, M.I. Uusitupa, T. Järvinen. 2006. „Effects of hemp seed and flaxseed oils on the profile of serum lipids, serum total and lipoprotein lipid concentrations and haemostatic factors”. European Journal of Nutrition 45 : 457-470. DOI: 10.1007/s00394-006-0621-z.
36. Seltzer E.S., A.K. Watters, D. MacKenzie, L.M. Granat, D. Zhang. 2020. „Cannabidiol (CBD) as a promising anti-cancer drug”. Cancers 12 : 3203, DOI:10.3390/cancers12113203.
37. Senila L., E. Neag, O. Cadar, M.H. Kovacs, A. Becze, M. Senila. 2020. „Chemical, nutritional and antioxidant characteristics of different food seeds”. Applied Sciences 10 : 1589, DOI:10.3390/app10051589.
38. Shannon S., N. Lewis, H. Lee, S. Hughes. 2019. „Cannabidiol in anxiety and sleep: a large case series”. Perm Medical Journal. 23 : 18-41.
39. Shrivastava A., P.M. Kuzontkoski, J.E. Groopman, A. Prasad. 2011. „Cannabidiol induces programmed cell death in breast cancer cells by coordinating the cross-talk between apoptosis and autophagy”. Molecular Cancer Therapeutics 10 : 1161-1172. DOI: 10.1158/1535-7163.MCT-10-1100.
40. Smeriglio A., E.M. Galati, M.T. Monforte, F. Lanuzza, V. D’Angelo, C. Circosta. 2016. „Polyphenolic compounds and antioxidant activity of cold-pressed seed oil from inola cultivar of Cannabis sativa L”. Phytotherapy Research 30 : 1298-1307. DOI: 10.1002/ptr.5623.
41. Stockings E., D. Zagic, G. Campbell, M. Weier, W.D. Hall, S. Nielsen, G.K. Herkes, M. Farrell, L. Degenhardt. 2018. „Evidence for cannabis and cannabinoids for epilepsy: a systematic review of controlled and observational evidence”. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. Psychiatry 89 (7) : 741-753, DOI:10.1136/jnnp-2017-317168.
42. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Dz. U. 2005 Nr 179 poz. 1485.
43. E., M.P. Aubin, P. Seguin, A.F. Mustafa, J.B. Charron. 2015. „Seed composition of ten industrial hemp cultivars approved for production in Canada”. Journal of Food Composition and Analysis 39 : 8-12. DOI:10.1016/j.jfca.2014.11.004.
44. Wood L. 2019. „Analysis on the world’s $36.9 billion cannabis market, 2019-2024: data on both medicinal & recreational end-uses”. Business Wire website.
45. Wroniak M., K. Krośnicka, S. Domańska, E. Symoniuk. 2020. „Rynkowe oleje tłoczone na zimno – jakość i stabilność oksydacyjna”. Przemysł Spożywczy 74 (1) : 30-38. DOI:10.15199/65.2020.1.5.
46. Żuk-Gołaszewska K., J. Gołaszewski. 2018. „Cannabis sativa L. – cultivation and quality of raw material”. Journal of Elementology 23 (3) : 971-984, DOI: 10.5601/jelem.2017.22.
47. URL 1. https://ec.europa.eu/food/safety/novel_food/catalogue/search/public/index.cfm [dostęp: 17.10.2021 r.]