Jedzenie owadów (entomofagia) jest praktyką znaną i powszechnie stosowaną w wielu rejonach świata. Szacuje się, że obecnie owady stanowią element diety ponad 2 mld ludzi. Popularnie spożywane są między innymi przez mieszkańców Australii, Ameryki Łacińskiej i Afryki oraz części Azji (Tajlandii). Według danych literaturowych jadalnych jest blisko 2000 gatunków owadów jadalnych (tabela 1). Najczęściej spożywanymi grupami owadów są chrząszcze, gąsienice, pszczoły, osy, mrówki, koniki polne, szarańcza, świerszcze, cykady, termity, ważki i muchy.
W krajach europejskich entomofagia nie jest popularnym zjawiskiem, jednak także w tej części świata wykorzystywane są produkty wytworzone przez owady, takie jak miód i inne produkty pszczele, koszenila czy jedwab. Powodów, dla których w Europie nie mam tradycji spożywania owadów, jest wiele. Pierwszą przyczynę stanowi wysokorozwinięte rolnictwo, w tym hodowla zwierząt. Dawniej hodowla zwierząt zapewniała nie tylko pożywienie w postaci mięsa, mleka i jaj, ale także materiał na ubrania – skóry i wełnę, a zwierzęta były siłą roboczą, środkiem transportu, dodatkowo zimą dawały ciepło [9]. Dzięki hodowli zwierząt ludzie mieli zapasy żywności na cały rok, nie musieli polować i byli przygotowani do okresowego zmniejszenia ilości pokarmu zimą, z czym nigdy nie musieli liczyć się mieszkańcy krajów tropikalnych. Kolejną przyczyną może być negatywne postrzeganie owadów przez rolników, dla których są one potencjalnym zagrożeniem dla plonów i produkcji żywności [8]. Owady w Europie kojarzone są raczej z prymitywnym jedzeniem i często wywołują uczucie obrzydzenia [16]. Natomiast w krajach tropikalnych praktyka jedzenia owadów była i jest powszechna. Prawdopodobnie sprzyja temu pospolitość i łatwa dostępność owadów. Tropikalny klimat umożliwia bowiem tym zwierzętom lepszy rozwój, czego efektem jest szybkie uzyskiwanie większych rozmiarów. Ponadto gromadzą się one w dużych skupiskach (np. na noc), co ułatwia ich pozyskiwanie [13]. Konieczność zmiany sposobu postrzegania owadów przez kraje zachodnie wydaje się jednak nieunikniona – z uwagi na liczne korzyści, jakie może gwarantować ich spożycie. Historia pokazuje, że negatywne wrażenia związane z niektórymi pokarmami mogą zostać przezwyciężone. Dowodzą tego na przykład konsumpcja serów o silnym smaku i zapachu, pokrytych pleśnią, czy jedzenie żywych zwierząt (ostrygi) i surowego mięsa (sushi), które stały się przecież w Europie powszechne.
| STRESZCZENIE: |
| Według szacunków FAO populacja ludzi na świecie wzrośnie do 2050 roku do poziomu 9,2 mld. Spowoduje to konieczność zwiększenia światowej produkcji żywności o 60%. Biorąc pod uwagę, że zwiększenie powierzchni gruntów rolnych jest w dalszej perspektywie nieopłacalne, a naturalne zasoby żywności wyczerpują się, nieodzowne będzie opracowanie nowych sposobów produkcji surowców żywnościowych. Dobre perspektywy w tym zakresie ma rozwój hodowli owadów jadalnych. Od zawsze były one bowiem częścią ludzkiej diety, a w niektórych krajach są powszechnie spożywane do dziś. Pomimo że większość owadów jadalnych pochodzi z siedlisk naturalnych, w wielu krajach rozpoczęto wdrażanie masowej ich hodowli. Hodowla owadów z przeznaczeniem na pasze i żywność jest o wiele tańsza, bardziej ekologiczna niż hodowla dużych zwierząt rzeźnych. Ponadto owady jadalne są cennymi surowcami żywnościowymi, co wynika z dużej zawartości w nich tłuszczu, pełnowartościowego białka, błonnika, witamin i minerałów. Można zatem przypuszczać, że ich wykorzystanie stanie się nowym kierunkiem rozwoju w ramach koncepcji „novel food”. |
| SUMMARY: |
| According to FAO estimates, the world’s population will increase to 9.2 billion by 2050. This will increase the global food production by 60%. Considering that increasing agricultural areas is unprofitable in the long term and natural food resources are running low, new ways of producing food raw materials will need to be developed. The development of edible insect breeding has good prospects in this regard. Insects have always been part of the human diet, and in some countries, they are widely consumed to this day. Despite the fact that most edible insects come from natural habitats, in many countries the implementation of mass breeding began. Insect breeding for feed and food is much cheaper, more ecological than breeding large slaughter animals. In addition, edible insects are valuable food raw materials, which is due to their high content of fat, wholesome protein, fiber, vitamins and minerals. It can therefore be assumed that their use will become a new direction of development in the concept of „novel food”. TITLE: Insects – Food for Future |
HODOWLA OWADÓW JADALNYCH
Większość jadalnych owadów zbierana jest ze środowiska naturalnego, które do niedawna wydawało się niewyczerpanym ich źródłem. Nadmierne pozyskiwanie owadów w ten sposób może mieć jednak negatywne konsekwencje ekologiczne, prowadząc m.in. do wyginięcia niektórych gatunków [28]. Zbieranie owadów z ich naturalnego środowiska może być niekorzystne także z innych powodów. Owady żerujące na terenach rolniczych mogą okresowo zawierać pestycydy, stanowiące zagrożenie dla ludzi, a ich zdolność do akumulowania metali ciężkich rodzi kolejny problem – zarówno z punktu widzenia bezpieczeństwa żywieniowego, jak i potencjalnego uczestnictwa w rynku światowym [2]. Owady zebrane w naturze bywają także zakażone patogennymi mikro – organizmami, w tym bakteriami, wirusami, grzybami i pierwotniakami [31]. Dlatego światowe organizacje rolnicze, m.in. FAO, starają się wprowadzić koncepcję hodowli owadów jadalnych na wyznaczonym terenie, w kontrolowanych warunkach, z kontrolowaną jakością pożywienia, i w całkowitej izolacji. Obecnie na świecie hoduje się do celów spożywczych m.in. świerszcze (udomowiono gatunki: Gryllus bimaculatus, Acheta domesti – cus). Większość farm hodowli świerszczy znajduje się poza Europą – w Laotańskiej Republice Ludowo-Demokratycznej, Tajlandii czy Wietnamie. W Europie hodowane są one między innymi w Holandii, ale także w Polsce. Celem ich hodowli w kraju jest jednak produkcja pokarmu dla zwierząt, a nie dla ludzi.
Hodowla owadów ma przewagę nad hodowlą zwierząt rzeźnych. Po pierwsze owady charakteryzuje znacznie lepsza konwersja paszy (czyli zdolność przemiany składników paszy na przyrost własnej masy wyrażoną w kg paszy na kg masy owada). Przykładowo produkcja 1 kg świerszczy wymaga za – ledwie 1,7 kg paszy, podczas gdy w przypadku drobiu jest to około 2,5 kg, około 3,5 kg dla wieprzowiny, a dla wołowiny aż 10 kg. Biorąc pod uwagę ilość pozyskanych jadalnych części hodowanych zwierząt, owady także wypadają korzystniej. Aż 80% masy ciała świerszcza jest jadalna i strawna, podczas gdy w przypadku kurczaków i świń jest to 55%, a w przypadku bydła jedynie 40%. Oznacza to, że świerszcze są dwa razy bardziej wydajne w zakresie przetwarzania paszy na mięso niż kurczak, co najmniej cztery razy bardziej wydajne niż świnie i 12 razy bardziej wydajne niż bydło [30]. Dodatkową zaletą hodowli świerszczy jest to, że można je hodować na organicznych pro – duktach ubocznych (odpadach), zmniejszając jednocześnie zanieczyszczenie środowiska. Badania wykazują, że hodowla owadów wiąże się także ze znacznie niższą produkcją gazów cieplarnianych (około 100-krotnie niższą od hodowli bydła) i amoniaku (około 10-krotnie niższą w porównaniu z hodowlą świń) oraz mniejszym zużyciem wody [19, 21]. Według aktualnego stanu wiedzy w przypadku hodowli owadów łatwiejsze jest
ponadto zachowanie należytego ich dobrostanu, chociaż stopień, w jakim owady odczuwają ból, jest w dużej mierze nieznany [10]. Nadal jednak brakuje działań mających na celu globalizację hodowli owadów jadalnych, która by umożliwiała stworzenie branży z niezawodnym i spójnym łańcuchem dostaw, dbającej o wizerunek produktów, która opracowałaby standardy jakości, aby zwiększyć swoją wiarygodność na rynku.
WARTOŚĆ ODŻYWCZA owadów przeznaczonych do spożycia przez ludzi
Wartość odżywcza owadów jadalnych jest bardzo zróżnicowana, między innymi ze względu na dużą różnorodność gatunków. Nawet w obrębie tego samego gatunku zawartość poszczególnych składników może się różnić w zależności od stadium metamorficznego owadów (jaja, larwy, poczwarki, postać dorosła) oraz ich siedlisk i diety [4]. Głównymi składnikami ciała owadów (poza wodą) są białko, tłuszcz i błonnik. Spożycie wielu gatunków owadów może zapewnić optymalną ilość energii oraz zaspokoić zapotrzebowanie człowieka na niezbędne aminokwasy, jednonienasycone i/lub wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz mikroelementy, takie jak miedź, żelazo, magnez, mangan, fosfor, selen i cynk, a także ryboflawinę, kwas pantotenowy, biotynę, a w niektórych przypadkach również na kwas foliowy [27].
Owady są bogatym źródłem białka. W zależności od gatunku, a także od stadium rozwoju owada zawartość białka wynosi od około 10 do 50% (tabela 2) [7]. Może być zatem większa niż w przypadku większości spożywanych roślin, w tym zbóż, a także mięsa czerwonego, drobiu czy jaj. Białko owadów jest pełnowartościowe, zawartość niezbędnych aminokwasów wynosi w nim 10-30%, co oznacza, że zaspokaja w 35-50% zapotrzebowanie na wszystkie rodzaje aminokwasów – zbliżony model proporcji aminokwasów proponuje Światowa Organizacja Zdrowia i FAO.
Owady jadalne mogą być również cennym źródłem tłuszczu. Podobnie jak zawartość białka, także zawartość tłuszczu w owadach jest zróżnicowana w zależności od gatunku i stadium rozwoju. Przyjmuje się, że jadalne poczwarki i larwy zawierają więcej tłuszczu niż osobniki dorosłe. Szacuje się, że zawartość tłuszczu w owadach wynosi od 10 do 50%, a na skład kwasów tłuszczowych owadów mają wpływ rośliny, którymi się żywią [6]. Niektóre z owadów jadalnych stanowią cenne źródło wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i zawierają takie wartościowe żywieniowo kwasy tłuszczowe jak kwas linolowy i α-linolenowy [32] (tabela 3).
Owady zawierają również znaczne ilości błonnika. Najczęstszą formą błonnika owadów jest chityna, nierozpuszczalne włókno pochodzące z ich egzoszkieletu. Zawartość chityny w gatunkach owadów hodowanych komercyjnie waha się od 2,7 do 49,8 mg/kg (świeżej masy) [12]. Chityna jest cennym składnikiem żywieniowym, a jej właściwości lecznicze – jak tamowanie krwawienia, zapobieganie zakrzepom i przyspieszanie gojenia ran – od lat wykorzystywane są w medycynie i kosmetologii. Ponadto owady jadalne są bogate w pierwiastki takie jak: potas, sód, miedź, mangan i fosfor. Wiele jadalnych owadów ma również wysoką zawartość wapnia, cynku i żelaza. Badania dotyczące witamin w owadach jadalnych są nieliczne. Dane literaturowe wskazują, że owady jadalne zawierają witaminę A, karoten, witaminy B1 , B2 , B6 , D, E, K i C [11].
PRODUKCJA ŻYWNOŚCI Z OWADÓW
Warunkiem rozpowszechnienia owadów jako cennego i zyskownego surowca dla przemysłu spożywczego jest zwiększenie i zautomatyzowanie ich hodowli oraz przetwarzania. Kluczowym czynnikiem będzie również zapewnienie optymalnych metod ich utrwalenia. Owady, podobnie jak mięso i wiele produktów mięsnych, są bogate w składniki odżywcze i wodę, co zapewnia korzystne środowisko dla przetrwania i wzrostu drobnoustrojów [17]. Między innymi dlatego tradycyjnie owady spożywane są natychmiast po ich zebraniu, zabiciu i oczyszczeniu bądź oferowane na lokalnych targach w formie smażonej lub grillowanej przekąski. Transport żywych owadów odbywa się jedynie na niewielkie odległości i zazwyczaj w warunkach chłodniczych. Przedmiotem handlu w krajach tropikalnych są owady suszone na słońcu, które z uwagi na potencjalne zagrożenie mikrobiologiczne są przed spożyciem poddawane obróbce termicznej [1, 14]. Do krajów europejskich owady dostarczane są w całości (np. larwy pleśniakowca lśniącego czy mącznika żółtego), a następnie – po jednodniowej głodówce prowadzonej w celu opróżnienia z zawartości układu trawiennego – poddawane są liofilizacji. Tak przetworzone owady, przechowywane w odpowiedniej wilgotności i temperaturze, mogą mieć trwałość nawet około roku. Oprócz całych owadów przedmiotem handlu są owady w postaci mielonej lub pasty oraz otrzymane z owadów preparaty białkowe, tłuszcz i chityna (błonnik pokarmowy).
OWADY JAKO SKŁADNIKI ŻYWNOŚCI – regulacje, zagrożenia i wykorzystanie
Zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1069/20091 owady klasyfikuje się jako „zwierzęta hodowlane”. Zarówno całe, jak i przetworzone są żywnością w rozumieniu art. 2 rozporządzenia (WE) nr 178/20022 i podobnie jak inne zwierzęta przeznaczone do spożycia przez ludzi podlegają międzynarodowym i krajowym przepisom dotyczącym bezpieczeństwa żywności [24]. Zatem przetwarzanie i przechowywanie owadów i produktów z nich otrzymywanych musi odbywać się zgodnie z przepisami dotyczącymi zdrowia i warunków sanitarnych, jakim podlegają konwencjonalne artykuły spożywcze. Ponadto, ponieważ w Unii Europejskiej nie stwierdzono występowania dowodów na istotne spożywanie owadów przez ludzi przed 15 maja 1997 r., według Rozporządzenia (UE) nr 2015/2283 przyjętego w dniu 25 listopada 2015 r. ustanowiono, że wszystkie produkty na bazie owadów (w tym części owadów lub ekstraktów, ale także całych owadów i ich preparatów) należą do kategorii Novel Food [25, 26]. Dlatego wprowadzanie do obrotu produktów na bazie owadów wymaga uprzedniej zgody Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). W wielu społeczeństwach owady nie są postrzegane jako zwykły produkt żywnościowy, dlatego brakuje odpowiednich przepisów uznających ich wykorzystanie jako składników żywności. Istniejące normy i przepisy dotyczą głównie pszczelarstwa lub jedwabników i ich produktów. Dla rozwoju żywności opartej na wykorzystaniu owadów istotne jest zatem opracowanie nowych regulacji prawnych, obejmujących m.in. ocenę jej bezpieczeństwa przed wprowadzeniem do obrotu (zgodnie z Codex Alimentarius) [18]. Obawy dotyczące bezpieczeństwa żywności z owadów związane są m.in. z zagrożeniami mikrobiologicznymi. Owady mogą być bowiem zakażone patogennymi mikroorganizmami, w tym bakteriami, wirusami, grzybami i pierwotniakami [30]. Wprawdzie według danych literaturowych patogeny owadów są taksonomicznie oddzielone od patogenów kręgowców i mogą być uważane za nieszkodliwe dla ludzi, jednak patogenne mikroorganizmy mogą powodować psucie żywności, dlatego stanowią jej zanieczyszczenie [17]. Kolejnym zagrożeniem płynącym ze spożycia owadów bywają reakcje alergiczne na ich białko [5, 20]. Przyjmuje się, że osoby mające alergię na owoce morza mogą również być uczulone na owady jadalne [23]. Przy opracowywaniu i wdrażaniu nowych norm prawnych dotyczących produkcji i użytkowania owadów należy ponadto uwzględnić potencjalne skutki ich hodowli dla środowiska.
Niezależnie od istniejących obecnie ograniczeń i trudności legislacyjnych związanych z owadami jako składnikami żywności na światowych rynkach obserwuje się zwiększenie ilości produktów z dodatkiem owadów lub produktów z nich otrzymywanych (np. preparatów białkowych). Przykładami takich produktów są sprzedawane w krajach afrykańskich sorgo wzbogacane o termity czy dostępne w Kenii krakersy z termitami. Dodatek owadów do tych produktów zwiększa ich wartość żywieniową, przyczyniając się do uzupełnienia brakujących w diecie mieszkańców tamtych regionów aminokwasów [3]. W holenderskich restauracjach i stołówkach serwowana jest Buqadilla, forma meksykańskiej przekąski z ciecierzycy z dodatkiem owadów [29]. W europejskich sklepach można także kupić Crikizz, opracowane przez firmę Ynsecta, będące pikantnymi przekąskami na bazie owadów i manioku.
PODSUMOWANIE:
Jadalne owady mogą stanowić cenne źródło żywności. Ich szersze wykorzystanie przez współczesny przemysł spożywczy wymaga jednak podjęcia działań celem opracowania szczegółowych norm i przepisów regulujących ich produkcję i przetwarzanie. Jest to niezbędne, aby zapewnić wysoką jakość i bezpieczeństwo produktów z ich dodatkiem, i stanowi warunek rozwoju handlu takimi produktami. Szersze wykorzystanie owadów jako składników żywności będzie również wymagało podjęcia działań marketingowych w celu podniesienia świadomości społeczno-ekonomicznej, jakie korzyści może przynieść hodowla owadów. Zapewne największym wyzwaniem dla rozwijającego się przemysłu owadów jadalnych będzie jednak przekonanie ludzi do entomofagii.
Dr inż. A. Florowska, dr hab. T. Florowski – Katedra Technologii i Oceny
Żywności, Instytut Nauk o Żywności, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie;
e-mail: anna_florowska@sggw.pl
LITERATURA:
[1] Allotey J., S. Mpuchane. 2003. „Utilization of useful insects as food source”. African Journal of Food, Agriculture, Nutrition and Development 3 (2) : 1-6.
[2] Ayieko M.A., J.N. Kinyuru, M.F. Ndong’a, G.M. Kenji. 2012. „Nutritional value and consumption of black
ants (Carebara vidua Smith) from the Lake Victoria region in Kenya”. Advance Journal of Food Science and
Technology 4 (1) : 39-45.
[3] Ayieko M.A., V. Oriamo, I.A. Nyambuga. 2010. „Processed products of termites and lake flies: improving
entomophagy for food security within the Lake Victoria region”. African Journal of Food, Agriculture, Nutrition and Development 10 (2) : 2085-2098.
[4] Ayieko M.A., V. Oriaro. 2008. „Consumption, indigeneous knowledge and cultural values of the lakefly species
within the Lake Victoria region”. African Journal of Environmental Science and Technology 2 (10) : 282-286.
[5] Barletta B., C. Pini. 2003. „Does occupational exposure to insects lead to species-specific sensitization?”.
Allergy 58 : 868-870.
[6] Bukkens S.G.F. 2005. „Insects in the human diet: nutritional aspects”. W Ecological implications of minilivestock; role of rodents, frogs, snails, and insects for sustainable development, 545-577. New Hampshire:
Science Publishers.
[7] Chen X., Y. Feng. 1999. „The edible insects of China”. Beijing: China Science and Technology Publishing
House.
[8] DeFoliart G.R. 1999. „Insects as food: Why the western attitude is important”. Annual Review of Entomology 44 : 21-50.
[9] Diamond J. 2005. „Guns, germs and steel: a short history of everybody for the last 13 000 years”. Wielka
Brytania: Vintage.
[10] Erens J., S. van Es, F. Haverkort, E. Kapsomenou, A. Luijben. 2012. „A bug’s life: large-scale insect rearing
in relation to animal welfare: Project 1052”. Wageningen: Wageningen University.
[11] Feng Y., X. Chen, Y. Chen, S.Y. Wang, S.D. Ye, Z.L. Wang. 2001. „Studies on the nutritive value and food
safety of Ericerus pela eggs”. Forest Research 14 (3) : 322-327.
[12] Finke M.D. 2007. „Estimate of chitin in raw whole insects”. Zoo Biology 26 : 105-115.
[13] Gaston K.J., S.L. Chown. 1999. „Elevation and climatic tolerance: a test using dung beetles”. Oikos 86 :
584-590.
[14] Giaccone V. 2005. „Hygiene and health features of „minilivestock”. W Ecological implications of minilivestock; role of rodents, frogs, snails, and insects for sustainable development, 579-598. New Hampshire,
Science Publishers.
[15] Iwanow K., H. Kunachowicz, I. Nadolna, B. Przygoda. 2005. „Tabele składu i wartości odżywczej żywności”. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
[16] Kellert S.R. 1993. „Values and perceptions of invertebrates”. Conservation Biology 7 (4) : 845-855.
[17] Klunder H.C., J. Wolkers-Rooijackers, J.M. Korpela, M.J.R. Nout. 2012. „Microbiological aspects of processing and storage of edible insects”. Food Control 26 : 628-631.
[18] Lähteenmäki-Uutela A. 2007. „European novel food legislation as a restriction to trade”. Materiały konferencyjne: Pro-poor Development in Low-income Countries, 25–27 października, w Montpellier, Francja
[dostęp http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/7909/1/pp07la01.pdf].
[19] Oonincx D.G.A.B., J. van Itterbeeck, M.J.W. Heetkamp, H. van den Brand, J. van Loon, A. van Huis. 2010.
„An exploration on greenhouse gas and ammonia production by insect species suitable for animal
or human consumption”. Plos One 5 (12) : e1444.
[20] Phillips J.K., W.E. Burkholder. 1995. „Allergies related to food insect production and consumption”. The
Food Insects Newsletter 8 (2) : 1–4.
[21] Pimentel D., B. Berger., D. Filiberto, M. Newton, B. Wolfe, E. Karabinakis, S. Clark, E. Poon, E. Abbett,
S. Nandagopal. 2004. „Water resources: agricultural and environmental issues”. BioScience 54 : 909-918.
[22] Ramos-Elorduy J. 2005. „Insects: a hopeful food source”. W Ecological implications of minilivestock; role of
rodents, frogs, snails, and insects for sustainable development, 263-291. New Hampshire: Science Publishers.
[23] Reese G., R. Ayuso, S.B. Lehrer. 1999. „Tropomyosin: An invertebrate pan-allergen”. International Archives
of Allergy and Immunology 119 (4) : 247-258.
[24] Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności.
[25] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2283 z dnia 25 listopada 2015 r. w sprawie
nowej żywności zmieniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 oraz
uchylające rozporządzenie (WE) nr 258/97 Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie Komisji (WE) nr 1852/2001.
[26] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 z dnia 21 października 2009 r.
określające przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1774/2002 (rozporządzenie o
produktach ubocznych pochodzenia zwierzęcego).
[27] Rumpold B.A., O.K. Schlüter. 2013. „Nutritional composition and safety aspects of edible insects”. Molecular Nutrition and Food Research 57 (5) : 802-823.
[28] Schabel H. 2006. „Forest-based insect industries”. W Forest entomology in East Africa: forest insects of
Tanzania, 247-294. Dordrecht: Springer.
[29] van Huis A., H. van Gurp, M. Dicke. 2012. „Het insectenkookboek”. Amsterdam: Atlas.
[30] van Huis, A. 2013. „Potential of insects as food and feed in assuring food security”. Annual Review of
Entomology 58 (1) : 563-583.
[31] Vega F., H. Kaya. 2012. „Insect Pathology”. Londyn: Academic Press.
[32] Womeni H.M., M. Linder, B. Tiencheu, F.T. Mbiapo, P. Villeneuve, J. Fanni, M. Parmentier. 2009. „Oils of insects and larvae consumed in Africa: potential sources of polyunsaturated fatty acids”. OCL – Oléagineux,
Corps Gras, Lipides 16 (4) : 230-235.
[33] Xiaoming C., F. Ying, Z. Hong, C. Zhiyong. 2010. „Review of the nuritive value of edible insects”. W Forest
insects as food: humans bite back, proceedings of a workshop on Asia-Pacific resources and their potential
for development. Bangkok, FAO Regional Office for Asia and the Pacific.
