Promieniowanie jonizujące – alternatywna metoda konserwacji żywności

DOI 10.15199/65.2021.11.3

Agnieszka Jackowska-Tracz

STRESZCZENIE:

Promieniowanie jonizujące stosowane w radiacyjnej konserwacji żywności obejmuje promienie gamma (Ɣ), promienie hamowania (X) oraz wiązki elektronów (Elektron Beam – EB). Napromieniowanie żywności jest procesem, w którym opakowana żywność przez krótki czas poddawana jest działaniu np. wiązki szybkich elektronów. W UE przepisy dotyczące żywności i składników dopuszczonych do napromieniowania nie są zharmonizowane. W Polsce środki spożywcze mogą być napromieniowane wyłącznie w celu zmniejszenia liczby przypadków chorób odżywnościowych, zapobiegania psuciu się żywności, przedłużenia okresu przydatności do spożycia lub usunięcia organizmów szkodliwych dla zdrowia roślin lub dla żywności pochodzenia roślinnego. Etap radiacyjnej obróbki żywności powinien zostać ujęty w zakładowym planie HACCP, i podobnie jak każdy inny proces utrwalania żywności, nie może być traktowany jako substytut właściwych procedur dobrych praktyk higienicznych.

SUMMARY:

Ionizing radiation used in food preservation includes gamma rays (Ɣ), X-rays and electron beams (EB). Food irradiation is a process in which packaged food is exposed to a fast electron beam, for example, for a short period of time. In the EU, the regulations for irradiation of food and its ingredients are not harmonized. In Poland, the only objectives of food irradiation may be the need to reduce the incidence of foodborne diseases, to prevent food spoilage, to extend shelf life or to remove organisms harmful to plants or to food of plant origin. The radiation treatment stage should be included in the HACCP plan implemented by the FBO, and like any other food preservation process, should not be considered a substitute for proper good hygiene practices.

TITLE:

Ionizing Radiation – An Alternative Method Of Food Preservation

SŁOWA KLUCZOWE:

bezpieczeństwo żywności, promieniowanie jonizujące, źródła promieniowania, aspekty prawne, konserwacja żywności

KEY WORDS:

food safety, ionizing radiation, radiation sources, legal aspects, food preservation

Metody konserwacji żywności stosowane w przemyśle spożywczym można podzielić na tradycyjne, obejmujące m.in. peklowanie, solenie, suszenie wspomagane zwykle przez procesy obróbki cieplnej, chłodzenie, zamrażanie i nowoczesne formy pakowania żywności oraz metody alternatywne, obejmujące działanie m.in. wysokiego ciśnienia hydrostatycznego (ang. high hydrostatic pressure, HHP), pulsującego pola elektrycznego (ang. pulsed electrical fields, PEF) oraz, opisanego w artykule, promieniowania jonizującego (ang. ionisation radiation, IR).

Tradycyjne, termiczne metody utrwalania żywności poprzez działanie wysokiej temperatury prowadzą do niszczenia witamin i protein, co w konsekwencji skutkuje pogorszeniem wartości odżywczych żywności. Ponadto poprzez wydłużanie czasu obróbki mogą prowadzić do niepożądanych zmian organoleptycznych ogrzewanych produktów. Promieniowanie jonizujące nazywane zimną pasteryzacją prowadzi do poprawy bezpieczeństwa mikrobiologicznego surowej lub minimalnie przetworzonej żywności, jak np. mięsa i wyrobów mięsnych, ryb, owoców morza oraz warzyw i owoców [11, 12, 20]. Szczególną zaletą jest możliwość napromieniowania opakowanej żywności gotowej do spożycia, wykluczając tym samym możliwość wtórnego zanieczyszczenia produktu [6]. Napromieniowanie jest również stosowane w celu dezynsekcji, hamowania kiełkowania, niszczenia pasożytów w mięsie i rybach oraz opóźniania dojrzewania owoców [16].

NOWE ASPEKTY              

Wykorzystanie promieniowania jonizującego do konserwacji żywności nie jest nową metodą. Podstawy współczesnych technik radiacyjnej sterylizacji dały badania Marii Skłodowskiej-Curie nad oddziaływaniem promieniowania jonizującego na materię [7]. Zainteresowanie technologią radiacyjną w kontekście bezpieczeństwa żywności pojawiło się w Niemczech w początkach lat 20. XIX wieku. W latach 50. i 60. XX wieku prowadzono pierwsze badania w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w zakresie napromieniowania racji żywnościowych dla wojska USA (U.S. Army Natick Soldier Systems Center NSSC – NATICK) oraz w Wielkiej Brytanii w zakresie radiacyjnej pasteryzacji niskimi dawkami. W związku z nowymi zagrożeniami występującymi w żywności lub tradycyjnymi zagrożeniami w nowokreowanych produktach pojawiają się nowe aspekty użycia tej dobrze poznanej metody. Przykładem jest zatwierdzenie przez Agencję ds. Żywności i Leków (ang. Food and Drug Administration, FDA) napromieniowania świeżego, chłodzonego, mielonego mięsa wołowego i mrożonego mięsa wołowego w celu kontroli Escherichia coli O157:H7 w posiłkach w amerykańskich szkołach – The National School Lunch Program [1, 4, 6]. Na coraz większą skalę stosuje się techniki radiacyjne jako metody kwarantanny dla świeżych importowanych produktów roślinnych. Napromieniowanie dawkami mniejszymi niż 1 kGy jest skutecznym środkiem fitosanitarnym o minimalnym negatywnym wpływie na jakość większości świeżych produktów [13]. Prowadzone są badania nad wykorzystaniem obróbki radiacyjnej jako nowej strategii przedłużenia trwałości produktów gotowych do spożycia (ang. ready to eat, RTE) bez konserwantów lub o obniżonej ich zawartości, np. parówek o obniżonej zawartości soli [14].

JEDNOSTKI MIARY                    

Dawka pochłonięta, określana często skrótowo jako dawka, jest ilością pochłoniętej energii na jednostkę masy napromieniowanego produktu spożywczego (J/kg). Podstawową jednostką miary dawki pochłoniętej jest Grej (Gy), gdzie 1Gy = 1J/1kg. W zastosowaniach przemysłowych używa się jednostek tysiąc razy większych (kGy). Dawniej dawkę promieniowania wyrażano w radach (100 radów = 1Gy). Nazwa jednostki miary Gy pochodzi od nazwiska brytyjskiego badacza Louisa Harolda Graya – pioniera radiobiologii [15].

W praktyce dokładne zaplanowanie dawki, jaką powinien przyjąć dany środek spożywczy w celu osiągnięcia zakładanego efektu mikrobiologicznego, jest możliwe poprzez wyliczenie czasu ekspozycji na promieniowanie jonizujące przy znanej mocy źródła promieniowania.

WYKRYWANIE NAPROMIENIOWANIA ŻYWNOŚCI                  

Pierwotnym efektem działania promieniowania jonizującego jest wybicie elektronów, które częściowo mogą być pułapkowane w materiale. Powstające na atomach węgla naturalnych polimerów stany wzbudzone prowadzą do oderwania najczęściej atomu wodoru i wytworzenia makrorodnika. Zjawisko to jest bardzo często wykorzystywane do identyfikacji napromieniowania żywności.

Metody wykorzystywane do wykrywania napromieniowania można podzielić na [10]:

• metody fizyczne, np. analiza zawartości węglowodorów za pomocą chromatografii gazowej w żywności zawierającej tłuszcze,
• metody chemiczne, np. oznaczanie wodoru i tlenu, węglowodorów, produktów radiolizy DNA,
• metody biologiczne, np. technika DEFT/APC (direct epifluorescent filter technique/aerobic plate count), test LAL/GNB (limulus amoebocyte lysate/Gram-negative bacteria, ocena fragmentacji DNA próbą kometową.

NORMY DOTYCZĄCE NAPROMIENIOWANIA ŻYWNOŚCI               

Istnieje wiele norm dotyczących napromieniowania żywności. Spośród międzynarodowych do najbardziej rozpoznawalnych należą te zawarte w porozumieniu Światowej Organizacji Handlu (ang. World Trade Organization, WTO) w sprawie stosowania środków sanitarnych i fitosanitarnych (ang. Agreement on the Application of Sanitary and Phytosanitary Measures, the SPS Agreement) oraz w Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin (ang. International Plant Protection Convention, IPPC). Głównym dokumentem odniesienia jest norma Kodeksu Żywnościowego (ang. Codex Alimentarius) Organizacji Narodów Zjednoczonych (ang. Food and Agriculture Organisation of the United Nations, FAO) ds. żywności poddanej napromieniowaniu. W 2003 r. Komisja Kodeksu Żywnościowego opublikowała dwa przełomowe dokumenty odnoszące się do napromieniowania żywności: Codex General Standard for Irradiated Foods(CODEX-STAN 106-1983 – Rev.1-2003) [21] oraz Recommended International Code of Practice for Radiation Processing of Food(CAC/RCP 19-1979, Rev. 2-2003) [26]. Również Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ang. International Organization for Standardization, ISO) wydała standardFood irradiation – Requirements for the development, validation and routine control of the process of irradiation using ionizing radiation for the treatment of food(ISO Standard 14470:2011) [25].

Należy podkreślić, iż celem publikacji tych dokumentów nie było promowanie napromieniowania żywności, a jedynie wskazanie bezpiecznych aspektów jego stosowania. W gestii rządów pozostaje określenie własnego podejścia do radiacyjnej obórki żywności.

PODSTAWA PRAWNA                

Legislacja UE dotycząca wykorzystania promieniowania jonizującego jako metody utrwalania żywności opiera się na dwóch dyrektywach:

1. Dyrektywa 1999/2/WE z dnia 22 lutego 1999 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących środków spożywczych oraz składników środków spożywczych poddanych działaniu promieniowania jonizującego [23], oraz
2. Dyrektywa 1999/3/WE z dnia 22 lutego 1999 r. w sprawie ustanowienia we Wspólnocie listy artykułów spożywczych oraz ich składników poddanych działaniu promieni jonizujących [24].

Przepisy dotyczące żywności i składników dopuszczonych do napromieniowania w UE nie są zharmonizowane. W Polsce przepisy prawne odnoszące się do napromieniowania żywności zawarte zostały w Rozdziale 5. Napromieniowanie żywności promieniowaniem jonizującym w Ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. 2006 Nr 171 poz. 1225) [31]. Zgodnie z ustawą w Polsce środki spożywcze mogą być poddawane działaniu promieniowania jonizującego wyłącznie w celu [31]:

• zmniejszenia liczby przypadków chorób spowodowanych spożyciem żywności przez niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych,
• zapobiegania psuciu się żywności przez opóźnienie lub powstrzymanie procesów rozkładu i przez niszczenie mikroorganizmów odpowiedzialnych za te procesy,
• przedłużenia okresu przydatności do spożycia przez hamowanie naturalnych procesów biologicznych związanych z dojrzewaniem lub kiełkowaniem,
• usunięcia organizmów szkodliwych dla zdrowia roślin lub dla żywności pochodzenia roślinnego.

Natomiast wykaz środków spożywczych, które mogą być poddane obróbce radiacyjnej w Polsce, oraz maksymalne dopuszczalne dawki promieniowania jonizującego określa załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie napromieniowania żywności promieniowaniem jonizującym [29]. Jest to zamknięty katalog siedmiu produktów: ziemniaki, cebula, czosnek, pieczarki, przyprawy suche (w tym suszone aromatyczne zioła, przyprawy korzenne i przyprawy warzywne), pieczarki suszone i suszone warzywa. Najniższe spośród dozwolonych dawek obejmują stosowanie promieniowania jonizującego w celu hamowania kiełkowania cebuli (do 0,060 kGy), ziemniaków (do 0,1 kGy) oraz czosnku (do 0,15 kGy). Najwyższe dawki (10 kGy) dopuszczone zostały do stosowania w celu obniżenia poziomu zanieczyszczeń biologicznych w przyprawach suchych, suszonych aromatycznych ziołach, przyprawach korzennych i przyprawach warzywnych (tabela 1) [29]. Napromieniowanie przypraw może skutecznie zastąpić fumiganty, takie jak tlenek etylenu, których nie wolno stosować ze względu na ryzyko związane z toksycznością ich pozostałości.

Tabela 1. Wykaz środków spożywczych, które mogą być poddane działaniu promieniowania jonizującego w Polsce, oraz maksymalne dopuszczalne dawki promieniowania jonizującego

Table 1. List of foodstuffs that may be treated with ionizing radiation in Poland and the maximum allowable doses of ionizing radiation

Należy podkreślić, że chociaż w Polsce dopuszczonych do napromieniowania jest tylko siedem ściśle określonych środków spożywczych, to jednak obrót innymi środkami spożywczymi, których napromieniowanie w Polsce nie jest dozwolone, jest możliwy na wspólnym rynku EU. Zgodnie z art. 2 Dyrektywy 1999/3/WE „Państwa Członkowskie nie mogą zabraniać, ograniczać lub utrudniać obrotu środkami spożywczymi napromieniowanymi (..) podając jako powód poddanie ich takiemu działaniu” [24].

Komitet Naukowy ds. Żywności (ang. Scientific Committee on Food, SCF) w latach 1986, 1992, 1998 i 2003 opublikował opinie na temat napromieniowania żywności. Komitet pozytywnie zaopiniował radiacyjną obróbkę żywności należącej do następujących kategorii: owoce, warzywa, zboża, bulwy skrobiowe, przyprawy, ryby i skorupiaki, mięso świeże, drób, sery camembert wytwarzane z surowego mleka, żabie udka, krewetki, guma arabska, kazeina/kazeiniany, białko jaja kurzego, płatki zbożowe, mąka ryżowa, produkty krwiopochodne. Dawki promieniowania dla wyżej wymienionych produktów ocenione przez SCF jako dopuszczalne znajdują się w oświadczeniu Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (ang. European Food Safety Authority, EFSA) w sprawie bezpieczeństwa napromieniowania żywności – Statement summarising the Conclusions and Recommendations from the Opinions on the Safety of Irradiation of Food adopted by the BIOHAZ and CEF Panels(EFSA Journal 2011; 9 (4) : 2107) [30].

WSPÓLNY RYNEK UE                

Według danych przedstawionych w 2021 roku w sprawozdaniu Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie żywności i składników żywności poddanych działaniu promieniowania jonizującego w 28 państwach członkowskich i Norwegii, w latach 2018-2019 ilość przetworzonych w ten sposób produktów wyniosła 7 832 tony. Jest to spadek o 23,3% w stosunku do okresu 2016-2017. Trzy kategorie żywności, które najczęściej poddawane są obróbce radiacyjnej w UE to żabie udka (65,1%), drób (20,6%) oraz suszone zioła aromatyczne, przyprawy i przyprawy warzywne (14%). Krajem przodującym w napromieniowaniu żywności jest Belgia, która przetwarza 81,4% całej żywności napromieniowanej w UE [27]. Obecnie w UE istnieją 24 zatwierdzone jednostki wprowadzające napromieniowanie, które zlokalizowane są w 14 państwach członkowskich w UE: Francja (5), Niemcy (4), Bułgaria (2), Niderlandy (2), Hiszpania (2), Belgia (1), Republika Czeska (1), Chorwacja (1), Estonia (1), Włochy (1), Węgry (1), Polska (1), Rumunia (1), Wielka Brytania (1). Cztery państwa (Bułgaria, Włochy, Rumunia i Zjednoczone Królestwo) nie poddawały napromieniowaniu żadnych środków spożywczych w okresie 2018-2019. W UE od 2010 roku obserwuje się stały spadek ilości napromienianych środków spożywczych – spadek z 9263,4 t w roku 2010 do 3971,2 t w 2019 r.

BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA    

Promieniowanie jonizujące jest alternatywną metodą konserwacji żywności o dobrze udokumentowanym bezpieczeństwie dla dawek poniżej 10 kGy. Wspólny komitet ekspertów ds. napromieniowania żywności ustanowiony przez Światową Organizację Zdrowia (ang. World Health Organisation, WHO), Międzynarodową Agencję Energii Atomowej (ang. International Atomic Energy Agency, IAEA) oraz Komitet Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) wydał opinię, że napromieniowanie żywności dawką do 10 kGy nie stwarza ryzyka toksykologicznego oraz nie powoduje żadnych szczególnych zmian odżywczych lub mikrobiologicznych, oraz uznał, że nie jest konieczne dalsze badanie bezpieczeństwa żywności utrwalanej za pomocą promieniowania jonizującego w zakresie przyjętych dawek (WHO 1981, WHO 1994). Do utrwalania radiacyjnego żywności można używać trzech rodzajów promieniowania [28]:

1. promieniowanie gamma ze źródeł ⁶⁰Co lub rzadziej ¹³⁷Cs;
2. promieniowanie hamowania wytwarzane przez akceleratory o energii wiązki elektronów nie większej niż 5 MeV;
3. strumień elektronów przyspieszany w akceleratorze o energii mniejszej niż 10 MeV.

Często wykorzystywanym rodzajem promieniowania w bezpieczeństwie żywności jest promieniowanie gamma z kobaltu (Co⁶⁰), które charakteryzuje się dobrą zdolnością penetracji, co stwarza możliwość napromieniowania żywności o dużej masie. Źródła promieniowania gamma wykazują wysoką niezawodność, a usterki są zwykle natury mechanicznej i mogą być naprawione przez podstawowy przeszkolony personel. W Polsce do radiacyjnej konserwacji używa się głównie wiązek szybkich elektronów. Moc dawki jest w tym przypadku około 1000 razy większa niż z tzw. źródeł kobaltowych. Niemniej jednak najnowsze badania nad wykorzystaniem do radiacyjnej konserwacji przypraw wiązek elektronów o niskiej energii wykazały, że stanowią one alternatywną technologię dla obecnie stosowanego wysoko penetrującego napromieniowania jonizującego [8].

Zgłoszenie faktu napromieniowania żywności powinno być wyraźnie zaznaczone w odpowiednich dokumentach przewozowych. Zgodnie z normami zawartymi w Codex General Standard for Irradiated Foods (CODEX-STAN 106-1983, Rev.1 -2003) [21] oraz Codex General Standard for the Labelling of Pre-Packaged Foods (CODEX-STAN-002, Rev. 1-1991) [22], w przypadku produktów sprzedawanych luzem konsumentowi końcowemu, na opakowaniu wraz z nazwą produktu powinno być umieszczone międzynarodowe logo, tzw. radura (rysunek 1) oraz słowa „napromieniowane” lub „poddane promieniowaniu jonizującemu”.

Rys 1. Radura – międzynarodowy symbol używany do znakowania żywności utrwalonej radiacyjne

Fig 1. Radura – an international symbol used to label food preserved with radiation

EFEKT DZIAŁANIA                     

Efekt działania promieniowania gamma, będący funkcją pochłoniętej dawki, jest bardzo różny, od zahamowania kiełkowania (0,03-0,12 kGy) do konserwacji, której efekt mikrobiologiczny jest równoważny koncepcji minimum botulinowego (12D) osiąganego za pomocą dawek wynoszących 20-30 kGy. Praktyczne zastosowanie tej technologii opiera się na wykorzystaniu energii promieniowania jonizującego prowadzącej do inaktywacji drobnoustrojów, przy minimalnych chemicznych zmianach w żywności [18]. Energia promieniowania jonizującego unieszkodliwia mikroorganizmy poprzez uszkodzenie krytycznego elementu komórki, przede wszystkim chromosomalnego DNA [17].

Wyróżniamy trzy procesy obróbki radiacyjnej w zależności od wielkości zastosowanej dawki promieniowania, a tym samym od osiąganego celu mikrobiologicznego [7]:

1) raduryzacja – wydłużenie okresu przydatności do spożycia,

2) radycyzacja – redukcja patogenów,

3) radapertyzacja – radiacyjna sterylizacja żywności.

Raduryzacja (ang. radurisation) to proces wykorzystujący niski poziom promieniowania jonizującego zaprojektowany w celu zwiększenia trwałości żywności poprzez redukcję liczby mikroorganizmów powodujących psucie się żywności (grzyby, drożdże, bakterie nie wytwarzające form przetrwalnikowych). Ponadto wykazano, że bakterie, które przeżyły proces raduryzacji, są bardziej wrażliwe na obróbkę cieplną. Proces ten obejmuje zastosowanie niskich dawek od 0,5 kGy do 3 kGy. Głównym celem raduryzacji jest uzyskanie dłuższego okresu przydatności do spożycia.

Radycyzacja (ang. radicidation) oznacza pasteryzację przez napromieniowanie. Celem tego procesu jest inaktywacja drobnoustrojów patogennych w żywności, która osiągana jest przez zastosowanie dawek w zakresie od 2,5 kGy do 10 kGy. Dla przykładu, promieniowanie gamma w dawce 2,5 kGy zastosowane do napromieniowania przetworów mięsnych wieprzowych w stanie zamrożonym skutkowało redukcją gronkowców chorobotwórczych o 3-4 rzędy logarytmiczne, oraz redukcją pałeczek Salmonella poniżej poziomu wykrywalności. Dawki niezbędne do dziesięciokrotnej redukcji liczby bakterii (wartość D) w zależności od napromienianego środka spożywczego wynoszą: 0,08-0,20 kGy dla Campylobacter jejuni, 0,04-0,21 kGy dla Yersinia enterocolitica, 0,24-0,27 kGy dla E.coli, 0,3-0,8 kGy dla Salmonella [5]. Stwierdzono, że dawka 2,5 kGy jest wystarczająca do wyeliminowania L. monocytogenes w serach typu camembert, przy inoculum wynoszącym 10³-10⁴ cfu mL^-1 (D=0,50 kGy) [3] oraz w serze typu feta, gdy poziom zanieczyszczenia produktu na etapie pakowania wynosił około 10³ cfu mL^-1 [9].

Radapertyzacja (ang. radappertisation) to proces radiacyjnej sterylizacji żywności. Wymagana dawka określana jest przez najbardziej radiooporne mikroorganizmy. Dla żywności małokwaśnej są to przetrwalniki Clostridium botulinum typu A. Analogicznie do obróbki termicznej (produkcja konserw), bezpieczeństwo mikrobiologiczne żywności poddanej radapertyzacji opiera się na koncepcji 12-krotnej redukcji przetrwalników C. botulinum (minumum botulinowe). Taki poziom redukcji diety dla osób chorych o obniżonym poziomie odporności uzyskiwany jest przy zastosowaniu bardzo wysokich dawek w zakresie 20-30 kGy.

OPINIA SPOŁECZNA                  

Szacuje się, że każdego roku na całym świecie napromieniowuje się 500 000 t żywności [19], w tym ponad 10 000 t w UE i EFTA. Jednak emocje towarzyszące stosowaniu promieniowania gamma jako metody konserwacji żywności można porównać do tych jakie w pierwszej połowie XX w. towarzyszyły zastosowaniu technologii pasteryzacji mleka i produkcji konserw [6]. Największą „wadą” tej metody ograniczającą możliwości jej stosowania, jest niska akceptowalność społeczna, wynikająca najczęściej z niezrozumienia istoty procesu, lub w skrajnych przypadkach, mylnym kojarzeniu żywności napromieniowanej z żywnością skażoną promieniotwórczo. Należy podkreślić, że promieniowanie jonizujące powoduje jedynie zmiany chemiczne żywności. Nie jest możliwe aby w ten sposób wywołać jej promieniotwórczość. Żywność utrwaloną radiacyjnie należy traktować jako bezpieczną, a obowiązek jej szczególnego znakowania wynika z prawa konsumenta do informacji.

dr hab. Agnieszka Jackowska-Tracz (ORCID 0000-0001-5973-4621) – Katedra Higieny Żywności i Ochrony Zdrowia Publicznego, Instytut Medycyny Weterynaryjnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie;

e-mail: agnieszka_jackowska_tracz@sggw.edu.pl

LITERATURA:

1. Arvanitoyannis I.S., P. Tserkezou. 2010. „Legislation on Food Irradiation”. W Irradiation of Food Commodities, 3-20. Elsevier. DOI:10.1016/C2009-0-01843-1.
2. Beuchat L.R., T.J. Montville, M.P. Doyle (red.). 2001. Food microbiology. Fundamentals and frontiers. 2. ed. Washington, DC : ASM Press.
3. Bougle D.L., V. Stahl. 1994. „Survival of Listeria monocytogenes After Irradiation Treatment of Camembert Cheeses Made from Raw Milk”. Journal Of Food Protection 57 (9) : 811-813. DOI: 10.4315/0362-028X-57.9.811.
4. Boziaris I.S. 2014. Seafood Processing. Chichester, UK : John Wiley & Sons, Ltd.
5. Doyle M.P., R. Beuchat (red.). 2007. Food Microbiology: Fundamentals and Frontiers. Third Edition: American Society of Microbiology.
6. Farkas J. 2006. „Irradiation for better foods”. Trends in Food Science & Technology 17 (4) : 148-152. DOI: 10.1016/j.tifs.2005.12.003.
7. Głuszewski W. 2021. „Unikatowe cechy radiacyjnych technologii sterylizacji i higienizacji”. Hygeia Public Health 56 (1) : 24-30. http://www.h-ph.pl/hyg.php?opc=AR&lng=pl&art=794.
8. Gryczka U., H. Kameya, K. Kimura, S. Todoriki, W. Migdał, S. Bułka. 2020. „Efficacy of low energy electron beam on microbial decontamination of spices”. Radiation Physics and Chemistry 170 : 108662. DOI: 10.1016/j.radphyschem.2019.108662.
9. Konteles S., V.J. Sinanoglou, A. Batrinou, K. Sflomos. 2009. „Effects of gamma-irradiation on Listeria monocytogenes population, colour, texture and sensory properties of Feta cheese during cold storage”. Food Microbiology 26 (2) : 157-165. DOI: 10.1016/j.fm.2008.10.006.
10. Lewandowska H., A. Jakubczak, R. Świsłocka, M.A. Stachelska, W. Lewandowski. 2012. „Zastosowanie metod analitycznych w wykrywaniu napromieniowania żywności. Przegląd najnowszych metod w świetle regulacji unijnych”. Aparatura Badawcza i Dydaktyczna 17 (4) : 79-85.
11. Loaharanu P. 1996. „Irradiation as a cold pasteurization process of food”. Veterinary Parasitology 64 (1-2) : 71-82. DOI: 10.1016/0304-4017(96)00964-8.
12. Molins R.A., Y. Motarjemi, F.K. Käferstein. 2001. „Irradiation: a critical control point in ensuring the microbiological safety of raw foods”. Food Control 12 (6) : 347-356. DOI: 10.1016/S0956-7135(01)00035-4.
13. Roberts P.B., P.A. Follett. 2017. Chapter 9. „Food Irradiation for Phytosanitary and Quarantine Treatment”. W: Food Irradiation Technologies, 169-182. Cambridge: Royal Society of Chemistry (Food Chemistry, Function and Analysis).
14. Rodrigues I., A. Baldini, M. Pires, J. Carvalho Barros, R. Fregonesi, C. Gonçalves de Lima, M.A. Trindade. 2021. „Gamma ray irradiation: A new strategy to increase the shelf life of salt-reduced hot dog wieners”. LWT 135 : 110265. DOI: 10.1016/j.lwt.2020.110265.
15. Sekiya M., M. Yamasaki. 2017. „Louis Harold Gray (November 10, 1905-July 9, 1965): a pioneer in radiobiology”. Radiological Physics And Technology 10 (1) : 2-7. DOI: 10.1007/s12194-016-0379-9.
16. Sendra E., M. Capellas, B. Guamis, X. Felipe, M. Mor-Mur, R. Pla. 1996. „Revisión: Irradiación de alimentos.—aspectos generales/Review: Food irradiation.—General aspects”. Food Science and Technology International 2 (1) : 1-11. DOI: 10.1177/108201329600200101.
17. Steele J.H. 2001. „Food irradiation: a public health challenge for the 21st century”.  Clinical Infectious Diseases : An Official Publication Of The Infectious Diseases Society Of America 33 (3) : 376-377. DOI: 10.1086/321899.
18. Thayer D.W., G. Boyd. 1992. „Gamma Ray Processing to Destroy Staphylococcus aureus in Mechanically Deboned Chicken Meat”. Journal of Food Science 57 (4) : 848-851. DOI: 10.1111/j.1365-2621.1992.tb14308.x.
19. United States General Accounting Office (USGAO). 2000. „Food Irradiation Available Research Indicates That Benefits Outweigh Risks. Report to Congressional Requesters. United States General Accounting Office (GAO/RCED-00-217)”. https://www.gao.gov/assets/rced-00-217.pdf, ostatnia aktualizacja 2000.
20. Verde S.C., M.J. Trigo, M.B. Sousa, A. Ferreira, A.C. Ramos, I. Nunes, C. Junqueira, R. Melo, P.M.P. Santos, M.L. Botelho. 2013. „Effects of gamma radiation on raspberries: safety and quality issues”. Journal Of Toxicology And Environmental Health. Part A 76 (4-5) : 291-303. DOI: 10.1080/15287394.2013.757256.
21. Codex General Standard for Irradiated Foods, CODEX-STAN 106-1983, Rev.1 -2003.
22. Codex General Standard for the Labelling of Pre-Packaged Foods, CODEX-STAN-002, Rev. 1-1991.
23. Dyrektywa 1999/2/WE z dnia 22 lutego 1999 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących środków spożywczych oraz składników środków spożywczych poddanych działaniu promieniowania jonizującego.
24. Dyrektywa 1999/3/WE z dnia 22 lutego 1999 r. w sprawie ustanowienia we Wspólnocie listy artykułów spożywczych oraz ich składników poddanych działaniu promieni jonizujących.
25. Food irradiation — Requirements for the development, validation and routine control of the process of irradiation using ionizing radiation for the treatment of food, ISO Standard 14470:2011.
26. Recommended International Code of Practice for Radiation Processing of Food, CAC/RCP 19-1979, Rev. 2-2003.28.
27. Report from the Commission to the European Parliament and the Council on food and food ingredients treated with ionising radiation for the years 2018-2019.
28. Revised Codex General Standard For Irradiated Foods Codex Stan 106-1983, rev.1-2003.
29. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 2007 r. w sprawie napromieniowania żywności promieniowaniem jonizującym, załącznik nr 1, Dz.U. 2007 nr 121 poz. 841.
30. Statement summarising the Conclusions and Recommendations from the Opinions on the Safety of Irradiation of Food adopted by the BIOHAZ and CEF Panels, EFSA Journal 2011; 9 (4) : 2107.
31. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz.U. 2006 Nr 171 poz. 1225.