Stosowanie substancji dodatkowych w Unii Europejskiej, w tym w Polsce, od dawna uregulowane jest przepisami. Akty prawne tworzone są przede wszystkim w celu zapewnienia bezpieczeństwa konsumentowi, który spożywa żywność zawierającą substancje dodatkowe. Aby dana substancja dodatkowa mogła być dopuszczona do żywności, musi uzyskać pozytywną ocenę bezpieczeństwa dla zdrowia, której obecnie dokonuje Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) na podstawie wyników badań toksykologicznych, chemicznych i biologicznych. Akceptowane są tylko substancje poddane wszechstronnym analizom, których wyniki nie budzą zastrzeżeń. Należy podkreślić, że substancje dodatkowe stosowane zgodnie z obowiązującymi przepisami nie stanowią zagrożenia dla zdrowia konsumenta w świetle dostępnych wyników badań naukowych.
Zasady stosowania substancji dodatkowych w produkcji żywności zostały szczegółowo określone w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1333/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie dodatków do żywności [4]. Sposób ich przestrzegania przez producentów żywności jest nadzorowany przez organy urzędowej kontroli żywności w danym kraju członkowskim. W Polsce kontrolę w zakresie bezpieczeństwa środków spożywczych zawierających substancje dodatkowe sprawują następujące inspekcje:
- Państwowa Inspekcja Sanitarna – kontroluje żywność pochodzenia roślinnego (na etapie produkcji oraz w obrocie), a także żywność pochodzenia zwierzęcego znajdującą się w obrocie.
- Inspekcja Weterynaryjna – kontroluje produkcję żywności pochodzenia zwierzęcego.
Przykładowo Państwowa Inspekcja Sanitarna w ramach prowadzonych kontroli prawidłowości stosowania substancji dodatkowych do żywności w 2018 roku pobrała ponad 4260 próbek żywności. Próbki te zostały przebadane w akredytowanych laboratoriach Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a wyniki zawartości substancji dodatkowych zostały ocenione pod względem zgodności z przepisami. W przypadku stwierdzenia niezgodności, która może stanowić ryzyko dla zdrowia konsumenta, informację o niebezpiecznym produkcie spożywczym Inspekcja przekazuje do Krajowego Punktu Kontaktowego RASFF w Głównym Inspektoracie Sanitarnym. Punkt kontaktowy przekazuje zgłoszenie o produkcie do europejskiego systemu RASFF i w ten sposób informacja staje się dostępna dla wszystkich członków sieci, w tym wszystkich państw członkowskich.
| STRESZCZENIE: |
| System wczesnego ostrzegania RASFF został ustanowiony w Unii Europejskiej w celu powiadamiania o bezpośrednim lub pośrednim niebezpieczeństwie dla zdrowia konsumenta. Dzięki niemu kraje członkowskie Unii Europejskiej mają możliwość szybkiej wymiany informacji o zagrożeniach pojawiających się w żywności, a także o działaniach podejmowanych w celu zwalczania takich zagrożeń. Do systemu RASFF zgłaszane są m.in. środki spożywcze niespełniające wymagań przepisów w zakresie substancji dodatkowych do żywności. W niniejszym artykule przedstawiono analizę powiadomień w systemie RASFF z tego obszaru, odnotowanych w latach 2012-2018. |
| SUMMARY: |
| A rapid alert system RASFF for the notification of a direct or indirect risk to human health deriving from food or feedhas been established in the EU. Where a member of the network has every information relating to hazards that appear in food, this information shall be immediately notified to the Commission and to other members of the RASFF system. This information facilitates rapid, appropriate risk management action by the Member States. Among others, the notifications on foodstuffs not complying with legal requirements on food additives are forwarded to the RASFF system. Analysis of these notifications in years 2012 -2018 are presented in this article. TITLE: Official Control of Food Additives Use in The UE – Data from RASFF System |
System Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznej Żywności i Paszach (Rapid Alert System for Food and Feed – RASFF) został powołany Rozporządzeniem (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiającym ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującym Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającym procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności [1]. Członkami systemu są: wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej, Komisja Europejska (jako członek i zarządca systemu), Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności, a także Szwajcaria oraz kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Liechtenstein i Islandia).
System RASFF został utworzony w celu umożliwienia państwom członkowskim szybkiej wymiany informacji o zagrożeniach pojawiających się w żywności lub paszach, a także o działaniach podjętych w celu zwalczania takich zagrożeń. Jest to obecnie niezwykle istotne ze względu na szybki przepływ towarów na terenie Unii Europejskiej. Zgodnie z rozporządzeniem każde państwo UE jest zobowiązane do wyznaczenia punktu kontaktowego, który jest elementem sieci (w Polsce punkt kontaktowy RASFF mieści się w Głównym Inspektoracie Sanitarnym). Każda informacja związana bezpośrednio lub pośrednio z zagrożeniem wykrytym w żywności, paszach lub w materiałach do kontaktu z żywnością jest przekazywana do Komisji Europejskiej, która niezwłocznie powiadamia wszystkie kraje tworzące sieć. Wymiana informacji odbywa się w sposób sformalizowany, według ujednoliconych formularzy powiadomień.
Szczegółowe zasady funkcjonowania systemu RASFF ustalono w Rozporządzeniu Komisji (UE) nr 16/2011 z dnia 10 stycznia 2011 r. ustanawiającym środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt [3]. Określono w nim wymagania dla członków sieci oraz opisano procedurę przekazywania różnych rodzajów powiadomień – wyróżniono trzy typy powiadomień:
- powiadomienie o zagrożeniu (powiadomienie alarmowe),
- powiadomienie informacyjne,
- powiadomienie o odrzuceniu na granicy.
Powiadomienie o zagrożeniu dotyczy stwierdzonego zagrożenia, które wymaga lub może wymagać natychmiastowego działania w innym państwie będącym członkiem systemu. Powiadomienie informacyjne ma miejsce, gdy nie jest wymagane natychmiastowe działanie w innym państwie będącym członkiem sieci. Wyróżnia się „powiadomienia informacyjne w celu działań następczych” związane z produktem wprowadzonym do obrotu w innym państwie będącym członkiem sieci, a także „powiadomienia informacyjne w celu zwrócenia uwagi”, które dotyczą produktów w obrocie lokalnym, na ograniczonym terenie, jedynie w państwie powiadamiającym lub środków jeszcze niewprowadzonych na rynek, a także wyrobów, które już nie znajdują się w obrocie. Ostatni typ powiadomień w systemie RASFF dotyczy odrzucenia produktów na granicy, gdy partia, kontener lub ładunek żywności bądź paszy zostanie negatywnie oceniony podczas kontroli granicznej.
Ponadto informacje, które nie mogą zostać przekazane w formie powiadomienia alarmowego, informacyjnego lub odrzucenia na granicy, ale są istotne dla bezpieczeństwa żywności i pasz, są rejestrowane w systemie ze statusem „News”.
Doniesienia w ramach systemu RASFF wpływają z pięciu podstawowych źródeł informacji: urzędowa kontrola żywności i pasz, kontrola graniczna żywności importowanej, kontrola własna firm produkujących żywność i pasze, skargi konsumentów oraz zatrucia pokarmowe.
SUBSTANCJE DODATKOWE w systemie RASFF
Ustawodawstwo Unii Europejskiej w zakresie substancji dodatkowych jest tak skonstruowane, że obejmuje wszystkie obszary stosowania substancji dodatkowych, tzn. dla każdego rodzaju środka spożywczego znajdującego się w obrocie w Unii Europejskiej są podane wymagania, jakie substancje dodatkowe i w jakiej dawce mogą być stosowane w tym środku spożywczym. Dodatkowo przepisy regulują stosowanie substancji dodatkowych w innych substancjach dodatkowych, aromatach, enzymach i składnikach odżywczych; są też zapisy określające możliwość wprowadzenia substancji dodatkowej do produktu finalnego na zasadzie przenoszenia (ang. carry-over) lub zasadzie odwrotnego przenoszenia (ang. reverse carry-over).
Przed zgłoszeniem do systemu RASFF środków spożywczych niespełniających wymagań przepisów w zakresie substancji dodatkowych dany kraj członkowski powinien ocenić potencjalne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Do systemu RASFF powinny być zgłaszane produkty, których obecność na rynku stanowi bezpośrednie lub pośrednie ryzyko dla zdrowia konsumenta. Środki spożywcze niespełniające wymagań prawa żywnościowego w zakresie substancji dodatkowych nie zawsze stanowią ryzyko dla zdrowia konsumenta. W przypadku, gdy nie ma ryzyka, produkt niezgodny z przepisami w zakresie substancji dodatkowych nie powinien być zgłaszany do systemu RASFF. Decyzja, czy dany produkt należy zgłaszać do systemu RASFF, powinna być podejmowana na poziomie krajowym.
Każda stwierdzona niezgodność z obowiązującymi przepisami w zakresie stosowania substancji dodatkowej powinna być jednak przyczyną podjęcia odpowiednich działań w celu zapewnienia ochrony zdrowia konsumenta poprzez wycofanie z rynku produktu niezgodnego z przepisami lub niedopuszczenie takiego produktu do obrotu handlowego.
Liczba powiadomień zgłoszonych w latach 2012-2018 do europejskiego systemu RASFF i dotyczących substancji dodatkowych została przedstawiona w tabeli 1. Suma powiadomień w zakresie substancji dodatkowych wynosi 954, co stanowi 4,8% wszystkich zgłoszeń w tym okresie dotyczących żywności. Najwięcej powiadomień w każdym roku dotyczyło pochodnych dwutlenku siarki – siarczynów E 220-E 228 (łącznie 470 powiadomień). Zgłaszane były produkty, w których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów ww. związków, jak również produkty, w których stwierdzono siarczyny, a nie były one deklarowane na etykiecie produktu. Siarczyny są zaliczane do alergenów, a zatem brak informacji o ich obecności w produkcie może stanowić zagrożenie dla osób uczulonych na te związki.
Kolejną grupą substancji dodatkowych pod względem ilości zgłoszeń były barwniki (247 powiadomień). Powodem zgłoszeń było przekroczenie dopuszczalnych zawartości barwników w produkcie lub stwierdzona obecność barwnika dopuszczonego do innych produktów niż badany.
Znaczącą grupę substancji dodatkowych będących przyczyną zgłoszeń do systemu RASFF stanowią również substancje konserwujące – kwas benzoesowy i jego sole oraz kwas sorbowy i jego sole (łącznie 110 zgłoszeń). Głównym powodem zgłoszeń było przekroczenie dopuszczalnych zawartości ww. substancji konserwujących w danym produkcie.
W mniejszej ilości zgłoszenia dotyczyły stwierdzonej zawartości sorbinianów lub benzoesanów w produktach, do których dane substancje nie są dozwolone, bądź braku deklaracji na etykiecie obecności ww. substancji konserwujących. Następną grupę pod względem liczebności zgłoszeń stanowią substancje inne niż wymienione w pozostałych wierszach tabeli 1 (82 zgłoszenia). Powiadomienia dotyczyły m.in. stwierdzonej obecności przeciwutleniacza butylohydroksytoluenu E 321 w przyprawie importowanej z Peru (przeciwutleniacz E 321 nie jest dozwolony do przypraw), obecności substancji Konjac E 425 w żelowych wyrobach cukierniczych importowanych z krajów azjatyckich (zastosowanie niedozwolone w UE) lub obecności EDTA E 385 w napojach bezalkoholowych pochodzących ze Stanów Zjednoczonych (substancja E 385 nie jest dozwolona do napojów bezalkoholowych w UE).
Zgłoszenia dotyczące obecności substancji dodatkowych niedozwolonych stanowią stosunkowo nieliczną grupę powiadomień (24 powiadomienia w ciągu 7 lat). Przykładami takich substancji niedozwolonych do żywności na terenie UE są m.in.:
- p-hydroksybenzoesan propylu E 216 obecny w duńskim suplemencie diety w postaci syropu (w 2008 roku E 216 został ostatecznie wycofany z listy dodatków dopuszczonych w UE ze względu na zastrzeżenia zdrowotne),
- barwnik Orange II niedozwolony do żywności wykryty w przyprawie na bazie ostrej papryki pochodzącej z Hiszpanii i pakowanej w Maroku,
- estry kwasu montanowego E 912 (substancja wycofana w 2014 roku z listy dodatków dopuszczonych w UE) obecne w suplemencie diety z Łotwy produkowanym w Niemczech.
Wśród typów powiadomień w systemie RASFF dotyczących substancji dodatkowych w latach 2012-2018 (rysunek 1) prawie równoważną ilość stanowiły powiadomienia informacyjne (44,5%) oraz o odrzuceniu na granicy (43,7%). Pozostały procent odnosił się do powiadomień o zagrożeniach (alarmowych) wymagających natychmiastowego działania administracyjnego. Zdecydowana większość spośród 112 powiadomień alarmowych była związana z brakiem deklaracji o obecności dwutlenku siarki i jego pochodnych (substancje alergenne) na etykietach różnych rodzajów produktów spożywczych, takich jak: wyroby cukiernicze i ciastkarskie, owoce i warzywa oraz ich przetwory, produkty typu snacks, sosy, napoje alkoholowe i bezalkoholowe, owoce morza.
Kolejną grupę pod względem liczebności zgłoszeń alarmowych (11 zgłoszeń w omawianym okresie) stanowiły powiadomienia dotyczące niedozwolonej w prawie Unii Europejskiej obecności (w określonych wyrobach cukierniczych) substancji dodatkowych o właściwościach żelujących. Zgłaszane substancje to: agar (E 406), karagen (E 407), guma ksantanowa (E 415) czy Konjac (E 425) w żelowych minikubeczkach lub minikapsułkach (produkty pochodziły z Tajwanu, Wietnamu, Malezji, Tajlandii i Bangladeszu). Spożywanie tych produktów, z uwagi na sposób ich aplikacji (są przeznaczone do spożycia pojedynczym kęsem przez wywarcie nacisku na minikubeczek lub minikapsułkę, aby ich zawartość znalazła się w jamie ustnej), jest związane z ryzykiem udławienia się.
Pojawienie się określonych, w tym nieznanych dotąd zagrożeń odnotowanych przez system RASFF, niejednokrotnie skutkuje wydaniem odpowiednich aktów prawnych w celu ochrony zdrowia konsumentów. Przykładem takiego działania jest postępowanie w sprawie barwników z grupy Sudan – nie mogą być one stosowane do żywności z uwagi na działanie kancerogenne wykazane w badaniach na zwierzętach. Są to syntetyczne barwniki używane w przemyśle chemicznym do barwienia np. wosków podłogowych, a są dodawane do żywności w celu jej zafałszowania. W 2003 roku przez system RASFF Francja przekazała informację o obecności niedozwolonego barwnika Sudan I w produktach zawierających chili, które były importowane z Indii. W związku z rosnącą liczbą doniesień o obecności zakazanych barwników w kolejnych produktach Komisja Europejska wydała trzy decyzje dotyczące obowiązkowej kontroli środków spożywczych mogących zawierać niedozwolone barwniki: papryki chili, produktów zawierających chili, kurkumy oraz oleju palmowego. Ostatnia decyzja z 2005 roku stanowiła, że wszystkim przesyłkom takich produktów musi towarzyszyć sprawozdanie analityczne wykazujące, że produkt nie zawiera żadnego barwnika z grupy Sudan (I, II, III lub IV). W 2009 roku, z uwagi na spadek częstotliwości powiadomień w systemie RASFF, świadczący o znacznej poprawie sytuacji dotyczącej obecności ww. niedozwolonych barwników w omawianych produktach, uchylono wspomnianą decyzję. Obecnie na mocy rozporządzenia Komisji (WE) nr 669/2009 [2] zwiększony poziom kontroli urzędowych dotyczących zagrożenia w postaci barwników z grupy Sudan odnosi się do oleju palmowego pochodzącego z Ghany. Należy zaznaczyć, że od chwili pojawienia się problemu z obecnością niedozwolonych barwników z grupy Sudan w żywności Państwowa Inspekcja Sanitarna w ramach urzędowej kontroli żywności corocznie wykonuje badania określonej liczby próbek wybranych produktów w zakresie ww. barwników. Kontrola ta obejmuje szerszy zakres produktów, niż podano w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 669/2009, a mianowicie poza olejem palmowym kontrolowane są przyprawy – papryka chili, produkty zawierające chili (curry) oraz kurkuma.
Mgr inż. J. Gajda-Wyrębek, mgr farm. J. Jarecka, mgr inż. M. Dmitruk
– Zakład Bezpieczeństwa Żywności, Narodowy Instytut Zdrowia
Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa;
e-mail: jgajda@pzh.gov.pl
LITERATURA:
[1] Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa
Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. U. UE L 031 z 1.2.2002,
s. 1).
[2] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 669/2009 z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wykonania rozporządzenia
(WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwiększenia poziomu kontroli urzędowych przywozu niektórych rodzajów pasz i żywności niepochodzących od zwierząt i zmieniające decyzję
2006/504/WE (Dz. U. UE L 194 z 25.7.2009, s. 11, z późniejszymi zmianami).
[3] Rozporządzenie Komisji (UE) nr 16/2011 z dnia 10 stycznia 2011 r. ustanawiające środki wykonawcze
dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia
zwierząt (Dz. U. UE L 6 z 11.1.2011, s. 7).
[4] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1333/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie
dodatków do żywności (Dz. U. UE L 354, s. 16, z późniejszymi zmianami).
